بخشی از مقاله
چکیده
سرمایه اجتماعی یکی از مفاهیم پرکاربرد علوم اجتماعی میباشد که ریشه در تعاملات اجتماعی دارد. امروزه فضاهای شهری پیادهمدار، با روندی ناموزون و ناهماهنگ با ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی جامعه و نیز خواستهها و نیازهای شهروندان در حال رشد و گسترش است، پیادهراهها به عنوان گونهای از فضای شهری از این امر مستثنی نیستند که نتیجه آن؛ نارضایتی شهروندان، عدم حس تعلق آنان، کاهش حس مسئولیت و عدم احساس امنیت از حضور در معبر پیاده میباشد. این امر موجب کاهش تعاملات و انسجام اجتماعی در معبر شده که به کاهش سرمایه اجتماعی در پیادهراه و در نهایت در شهر میانجامد. اهمیت و ضروت این مسأله باعث گردیده است که با نگاهی عمیقتر به نقش طراحیشهری در ارتقاء سرمایه اجتماعی در طراحی پیادهراه-های ایران، که امروزه با بحران مواجه اند، قدمی هرچند ناچیز برداشته شود. در این مسیر از روش اسنادی و کتابخانهای جهت ارتقاء سرمایه اجتماعی در پیادهراهها بهره گرفته شده است که با استناد به مطالعات انجام شده شاخص های اعتماد محیطی، امنیت، ایمنی، دسترسی، همیاری و همکاری در جهت بهبود اوضاع محلهای، مشارکت اجتماعی، مطلوبیت بصری، هویت اجتماعی و ارتقاء کیفیت خدمات و تسهیلات به عنوان شاخصهای مؤثر در ارتقاء سرمایه اجتماعی در پیادهراهها مطرح گردیدند.
واژههای کلیدی: سرمایه اجتماعی، تعاملات اجتماعی، فضای شهری، پیادهراه، طراحی شهری.
-1 مقدمه و بیان مسأله
سرمایه اجتماعی از دو واژه" سرمایه" و "اجتماعی " ساخته شده است و برگردان اصطلاح social capital میباشد. این مفهوم از سرمایه به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان منبعی با ارزش نگاه میکند که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، موجب تحقق اهداف جمعی و فردی اعضا میشود. [1] امروزه میان کیفیت طراحی شهری و ارتقاء یا تنزل سرمایه اجتماعی رابطه معناداری را میتوان بازشناخت چرا که طراحی مناسب شهری که همسو و هماهنگ با نیاز و خواستههای مخاطبان فضاهای شهری باشد، این قابلیت را دارد تا زمینههای تقویت و گسترش ارتباطات اجتماعی، به عنوان شرط لازم در شکلگیری و پرورش سرمایه اجتماعی را فراهم سازد و با تقویت هویت جمعی از آسیبهای اجتماعی جلوگیری نماید. [2]
براین اساس یکی از بهترین بسترهای تقویت تعاملات اجتماعی در شهرها، فضاهای عمومی شهری میباشد. [3] فضای شهری1 که صورتی از سرمایه اجتماعی محسوب میشود دارای گونههای متفاوتی است؛ یکی از این گونهها پیادهراهها می باشند که به دلیل نبود یا کم بودن حرکت خودرو در آن، دارای بیشترین حد تعاملات اجتماعی در بین انواع فضاهای شهری هستند. [4] همانطور که ذکر شد پیادهراه نیز به عنوان گونهای از فضای شهری میتواند محلی برای تعاملات اجتماعی2 و عرصهای جهت زندگی اجتماعی باشد و موجب افزایش سرمایه اجتماعی در شهر شود. بر این اساس با رعایت اصول و معیارهایی از سرمایه اجتماعی در طراحی پیادهراهها میتوان موجب افزایش سرمایه اجتماعی شهری شد.
قبل از انقلاب صنعتی بیشترین الگوی سفر حرکت عابران، پیادهروی بود. به همین دلیل انسان مبنای طراحی شهرها محسوب میشده و نیازهای اصلی وی بر اساس حرکت پیاده در شهر جانمایی میشدند . شهرسازان بعد از انقلاب صنعتی با ایدههای آرمانیشان، توجه اصلی را برای حل مسأله ترافیک معطوف کردند و پدیدههایی مانند فلکه و تقاطع روگذر و زیرگذر به وجود آمدند بنابراین طراحی شهرها از مقیاس انسان خارج شد و به خودرو توجه نمود که در نتیجه آن سطح تعاملات کاهش یافته و کاهش سرمایه اجتماعی را در پی داشته است. [5] در واقع در جامعه امروزی، حرکت راحتتر خودرو در فضای شهری باعث شده تا دیدن و دیده شدن از این فضا رخت برچیند و سطح تعاملات اجتماعی کاهش یابد. [6]
و از آن جایی که سرمایه اجتماعی در مبانی نظری خود ریشه در تعاملات اجتماعی دارد، این امر موجب کاهش سطح سرمایه اجتماعی در پیادهراهها و در نهایت در شهرها شده است. [7] جیکوبز پیادهراه را عامل تقویت تعاملات اجتماعی میداند وقتی که افراد با اتومبیل حرکت میکنند تا نیازهای خود را برطرف کنند، آنگاه دیدارهای اجتماعی در فضای شهری از بین میرود و کیفیت دیدن و دیده شدن دیگر معنایی ندارد، بنابراین اتومبیل باعث کاهش سطح تعاملات اجتماعی شده و کاهش سرمایه اجتماعی شده است، ولی هرگاه بستر لازم برای حرکت پیاده از طریق پیاده مداری تأمین شود، آنگاه سطح دیدارهای اجتماعی افزایش یافته و افزایش سرمایه اجتماعی را در پی خواهد داشت. [8] بدین منظور باید در طراحی پیادهراه دقت کافی را به عمل آورد تا با درنظر گرفتن معیارهای سرمایه اجتماعی، موجبات ارتقاء اعتماد محیطی، تمایل جهت شرکت در کارهای گروهی و حفظ هنجارهای جامعه را افزایش داده و با رفع نیازهای اساسی عابران پیاده زمینه حضورپذیری افراد را فراهم کرد.
بااین اوصاف در سال های اخیر بحث پیرامون سرمایه اجتماعی مورد توجه محققان در حوزه علوم اجتماعی قرار گرفته است اما به ندرت شاهد به چالش کشیدن مفهوم سرمایه اجتماعی در ارتباط با حوزه طراحی شهری و برنامه ریزی شهری، توسط محققان بودهایم. هدف اصلی علوم مختلف، از علوم انسانی و هنر گرفته تا علوم مهندسی و پزشکی، تأمین شرایط زندگی بهتر و ارتقاء سطح رفاه و کیفیت زندگی برای انسانها میباشد. از آن جایی که با رشد و گسترش شهرها شاهد از هم گسیختگی پیوندهای اجتماعی و تنرل سرمایه اجتماعی در کشور هستیم، این امر معضلات فراوانی اجتماعی فراوانی را در آینده در پی خواهد داشت. رویارویی با این مسأله به صورت تک بعدی امکانپذیر نمیباشد لذا جهت تعیین شاخصهای مؤثر در ارتقاء سرمایه اجتماعی در پیادهراهها، باید رویکرد چند بعدی در نظر داشت تا بتوان به نتیجه قابل قبول دست یافت. بدین ترتیب با استفاده از مطالعات اسنادی و کتابخانهای سعی خواهد شد تا معیارهای مؤثر در طراحی پیادهراهها که موجب ارتقاء سرمایه اجتماعی میشوند را استخراج نمود.
-2 چارچوب نظری
1؛-2 مفهوم سرمایه
سرمایه،3 ثروتی است مولد یا منبعی است که شخصی جهت ایجاد درآمد به کار میبرد، اما میتوان از سرمایه برداشت وسیعتری نیز ارائه داد. سرمایه یک منبع عام است که میتواند شکل پولی و غیر پولی و همچنین ملموس و غیرملموس به خود گیرد. [9] سرمایه یک منبع کلی است که اجتماع، افراد و گروههای اجتماعی کل جامعه از آن استفاده میکنند، تا هدفهای خود را نهایتاً تحقق بخشند؛ یعنی ابزارهایی که فرد، گروه، نهاد یا جامعهای برای رسیدن به هدفهایش از آنها استفاده می کند، سرمایه نامیده میشود. در یک دستهبندی کلان، سرمایه را میتوان به چهارگروه تفکیک کرد: الف - سرمایه فیزیکی که تأسیسات و سازههای عینی را شامل میشود. ب - سرمایه مالی که پول و انواع متخلف اوراق مالی را شامل میشود. ج - سرمایه انسانی که مهارتها و توانمندیهای زیادی را در برمیگیرد. د - سرمایه اجتماعی که ناظر بر منابع موجود در تعاملات اجتماعی برای گسترش کنشها و تحصیل اهداف کنشگران اجتماعی است. [10]
2؛-2 تعریف عمومی سرمایه اجتماعی
مفهوم سرمایه اجتماعی از دهه1960 میلادی وارد مباحث علوم اجتماعی و اقتصادی گردید. اگر بخواهیم تعریفی کامل و جامع ارائه دهیم که کلیه مفاهیم ارائه شده از سرمایه اجتماعی را در بر گیرد، سرمایه اجتماعی را چنین میتوان تعریف کرد: تعاملات اجتماعی که میان افراد بر اساس هنجارهای اجتماعی شکل میگیرد و منجر به اعتماد میان کنشگران اجتماعی میشود. این تعاملات در شبکههای اجتماعی رخ داده یا منجر به تولید شبکههای اجتماعی میشود و نهایتا باعث رسیدن به اهداف مشترک کنشگران میگردد. در این تعریف، چهار رکن اساسی برای سرمایه اجتماعی دیده میشود: -1 تعاملات اجتماعی - 2 اعتماد -3 4 شبکههای اجتماعی-45 رسیدن به اهداف مشترک. بنابراین برای اینکه موتور این سرمایه روشن شود میبایستی تعاملات اجتماعی شکل بگیرد. سرمایه اجتماعی در درون یک فرد یا یک سازمان اجتماعی وجود ندارد بلکه در فضای ارتباطی بین افراد وجود دارد. [11] سرمایه اجتماعی را به وجوه گوناگون سازمان اجتماعی مانند اعتماد، هنجارها و
