بخشی از مقاله
چکیده
براي منشاءیابی تپههاي ماسهاي منطقه کنارك با استفاده از پرسشنامههاي محلی اطلاعات مربوط به باد تکمیل و سپس با استفاده از تصاویر ماهوارهاي و عکسهاي هوایی و با بازدیدهاي میدانی مورفولوژي تپهها مشخص شد. به منظور تعیین غلظت عناصر تپههاي ماسهاي در مجموع 10 نمونه برداشت و مورد آنالیز شیمیایی قرار گرفت. غلظت عناصري مانند کوارتز، آبسدین، اورتوز، کلسیت که در منشاءیابی کاربرد دارند، بررسی گردید. نتایج نشان دهنده شباهت زیاد غلظت عناصر مختلف در این تپههاست. در نهایت منشاء رسوبات بادي نوار ساحلی، مراتع فقیر، اراضی کشاورزي رها شده و بستر خشک رودها میباشد.
.1 مقدمه و هدف
بخش وسیعی از اراضی کشورمان از دیرباز در اثر عوامل مختلف طبیعی و انسانی از حالت تعادل اکولوژیک خارجشده و متعاقب آن بیابانزایی یا تخریب سرزمین در آنها آغاز شده است. فرسایش بادي، جابجایی رسوبات حاصله، وقوع طوفانهاي ماسهاي و گرد و غبار از اولین آثار بدیهی این تخریب است
بنابراین شناخت مناطق برداشت رسوبات بادي از اصول اولیه کنترل و مبارزه با فرسایش بادي محسوب میشود، زیرا با شناسایی مناطق برداشت میتوان به جاي پرداختن به معلولها، علتها را شناسایی کرد و فعالیتهاي اجرایی را در این مناطق برداشت متمرکز نمود، در حال حاضر حدود 13 میلیون هکتار ماسهزار در کشور وجود دارد که بیش از 5 میلیون هکتار آنها، تپههاي ماسهاي فعال است، حرکت این تپهها و وقوع طوفان-هاي گرد و خاك خسارات شدیدي از قبیل: خسارات اقتصادي، اجتماعی، صنعتی و زیستمحیطی را وارد میسازد
از طرفی به دلیل این که تثبیت ماسههاي روان در مناطق حمل و رسوبگذاري یک روش موقت بوده، و در طولانیمدت امکانپذیر نیست، چنانچه اراضی برداشت کنترل نشود مشکل فرسایش بادي و تشکیل تپههاي شنی در این مناطق با توجه به اهمیت تاسیسات، مناطق مسکونی، اراضی کشاورزي و راههاي مواصلاتی همچنان باقی خواهد ماند و نظر به اینکه عملیات کنترل فرسایش بادي در مناطق حمل و رسوبگذاري به مراتب مشکلتر و پرهزینهتر از مناطق برداشت میباشد، اهمیت منشاءیابی مشخص میشود
شناخت منشاء رسوبات بادي و مدیریت پدیده بیابانزایی به طور اعم و کنترل فرسایش بادي در مناطق برداشت و فرسایشپذیر کشور به طور اخص جزء اهدافی است که در قالب وظایف دستگاههاي اجرایی مرتبط به خصوص دفتر تثبیت شن و بیابانزدایی سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداري کشور سیاستگذاري، برنامهریزي و مدیریت میگردد
حدود 80 میلیون هکتار از مساحت کشور ما را مناطق کویري و تپههاي ماسهاي و یا مناطقی که پوشش آن ناچیز است تشکیل میدهد، که سهم این اراضی در استان سیستان و بلوچستان قابل ملاحظه بوده و فرسایش بادي در این مناطق شهرها، روستاها و خطوط مواصلاتی را تحت تاثیر قرار داده و اقتصاد مناطق را تهدید نموده و در نهایت موجب مهاجرت ساکنین این مناطق میشود
شناخت مناطق برداشت رسوبات بادي از اصول اولیه کنترل و مبارزه با فرسایش بادي محسوب میشود. زیرا با شناخت مناطق برداشت میتوان به جاي پرداختن به معلولها، علتها را شناسایی کرد و فعالیتهاي اجرایی را در مناطق برداشت متمرکز کرد. در بسیاري از موارد دیده شده است که به رغم تلاش گسترده دستگاههاي اجرایی در زمینه تثبیت ماسههاي روان، در بسیاري از مناطق، طوفانهاي ماسهاي و رسوبات بادي همچنان از معضلات مردم مناطق بیابانی است. دلیل این امر را میتوان عدم توجه به مناطق برداشت و منشاء رسوبات بادي دانست
شناسایی منشاء رسوبات بادي زمانی اهمیت خود را بیشتر نشان میدهد که مناطق مسکونی، صنعتی، کشاورزي و در نهایت زندگی بشر مورد تهدید طوفانهاي ماسهاي قرار گیرد. طوفانهاي ماسهاي نه تنها عامل اصلی هدر رفتن خاك در مناطق برداشت میباشند بلکه باعث پوشانیدهشدن اراضی زراعی و گیاهان بوسیله مواد بادآورده شده و علاوه بر نابودي اراضی حاصلخیز و کاهش تولید بیولوژیک، تنوع حیاتی و نظامزیستی و ماندگاري ساکنان را به شدت تحت تاثیر قرار می-دهد
.2 تئوري و پیشینه تحقیق
در رابطه با منشاءیابی رسوبات بادي مطالعات زیادي در ایران و نقاط مختلف جهان انجام شده است که در آنها از روشهاي مختلفی با تاکید بر تصاویر ماهوارهاي و کانیشناسی استفاده گردیده است
مطالعه منشاءیابی رسوبات منطقه اردستان به روش گام به گام اختصاصی و همکاران، نشان داده که آبرفتهاي حوضه انتهایی دشت و مسیلهاو آبراهههاي منتهی به آن منشاء اصلی رسوبات در منطقه است. آبرفتهاي جنوبغرب ارگ نقش بیشتري در تشکیل تپههاي ارگ اردستان دارند. لندفرمهاي پوشیده از سنگفرش بیابان که از نظر موقعیت مکانی در بالادست حوضه انتهایی دشت واقع شدهاند، منشاء گذشته ماسههاي منطقه محسوب میشوند. ماسهيها منطقه کاملاً فعال بوده و مناطق تثبیتشده حالت نیمهفعال گرفته که در صورت عدم مدیریت صحیح میتواند منطقه حمل به شمار آمده و منبعی براي ایجاد طوفان باشد
در بررسی ارتباط ژنتیکی و کانیشناسی عناصر تشکیلدهنده تپههاي ماسهاي شرق سیستان، با انجام آزمایشات گرانولومتري و کانیشناسی مشخص شد که منشاء ماسههاي مسیر زهک به قلعهنو، بستر دریاچه هامون است که خشکسالی هاي اخیر به آن سرعت بخشیده است
مطالعه مرفولوژي ارگ و تپههاي ماسهاي دشت مختاران بیرجند نشان داده است که چندین باد شدید در منطقه عمل میکنند و از علائم آن به تغییر جهت رسوبگذاري در ماهها و فصول مختلف، تشکیل تپههاي ماسهاي هرمیشکل، تپه هاي عرضی، تغییر مکان تپههادر جهات مختلف، تشکیل نبکاهاي متقارن و ... اشاره کرده و جهات باد را غرب، شمال، شمالشرق، شرق و جنوبشرقی می باشد. با مطالعات کانیشناسی نیز مشخص شده که در تمام نمونه ها کانیهااز نظر تنوع و فراوانی شباهت بسیار نزدیکی به هم دارند بنابراین کانیهاي نمونههاي برداشتشده منشاء اولیه یکسان دارند. کانی کوارتز فراوان-ترین کانی در نمونههاست که با بررسیهاي زمینشناسی منشاء آن از مناطق شرق و جنوبشرق با تشکیلات شیست- فیلیت میباشد
بررسیهاي کانیشناسی و سنگشناسی رسوبی تپههاي ماسهاي وسیعی که در جنوبشرقی کالیفرنیا در مکزیک واقعاند نشان می دهد که منشاء این تپهها رسوبات ماسهاي دلتاي رودخانهي وایت می باشد
در بررسی تحت عنوان الگوهاي مربوط به جریان باد و نشت شن و ماسه بر روي تپههاي شنی مخروطی در سواحل جنوب-شرقی دریاچهي میشیگان مشخص شد که مسیر باد در مناطق متراکم تپهها مسئول انتقال رسوبات شمالشرقی میباشد و همچنین توانایی تپهها براي هدایت باد و کنترل مسیر انتقال شن و ماسه زمانی کاهش مییابد که زاویهي بین بادهاي جلو-رونده و محور تپهها زیاد باشد
سنگها از ذرات مختلف کانیها تشکیل شدهاند، تنها زمانی هوادیدگی آنها میتواند در منشاء رسوبات بادي موثر باشد که ذرات تشکیلدهنده سنگ قبلاً به اندازه ابعاد ماسههاي بادي باشد بنابراین رسوبات منفصل که ذرات به اندازه ابعاد ماسه-هاي بادي دارند میتوانند منشاء این رسوبات باشند
آثاري چون یاردانگ، پنها، پوستهپوستهشدن دشت رسی، کلوت و دشتریگی از مشخصههاي لندفرمهاي فرسایش بادي بوده و منشاء شنهاي روان را در گذشته نشان میدهد
.3 مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه با مساحتی در حدود 45000هکتار در محدوده شهرستان کنارك و در جنوب استان سیستان و بلوچستان واقع شده است اقلیم منطقه براساس روش دومارتن گرم وخشک داري متوسط بارندگی سالیانه حدود 100 میلی متر می باشد ابتدا مطالعات کلی در مورد زمین شناسی، اقلیم، ژئومرفولوژي و خاکشناسی منطقه انجام شد سپس نقشه مورد نظر ازروي تصاویر ماهوارهاي تهیه گردید در این تحقیق با توجه به گسترش تصاویر ماهوارهاي، تکنولوژي سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی و نقش آن در مطالعه فعالیت تپهها، حرکت ماسه، جهت و تاثیرپذیري از بادهاي شکلدهنده و تعیین روند تغییرات، از این تکنولوژي در بخشهاي مختلف این تحقیق بنا به امکانات موجود استفاده گردید.
با استفاده از نقشه نسبت به نمونه برداري از مناطق مورد نظر اقدام گردید از انواع تیپ ها موجود در منطقه نمونه برداري شد نمونه تپه هاي ماسه اي از سه قسمت شامل دامنه ملایم، نوك وپیشانی برداشت گردید ود سایر رخساره ها حداقل سه نمونه ازخاك سطحی به عمق 3 سانتی متر - عمقی که در معرض فرسایش بادي قرار دارد - همزمان با وقوع بادهاي فرساینده به دلیل مطابقت با جریان فرسایش منطقه برداشت ومختصات جغرافیایی آن نقاط ثبت گردید نمونه ها به طور جداگانه در داخل کیسه هاي پلاستیکی کد گذاري شده قرار گرفت براي تعیین کانی هاي موجود در تپه هاي ماسه اي از دو روش میکروسکوپی ودیفراکسیون اشعه ایکس واز دو الکی که داراي بیشترین فراوانی بوده اند استفاده شده است
