بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که بیش از دو سوم مساحت ایران بهدلایل مختلف از جمله موقعیت خاص جغرافیایی و فیزیوگرافی و دوري از گسترههاي وسیع آبی، در شرایط اقلیمی بیابانی و نیمه بیابانی قرار دارد، کاهش پوششگیاهی و عوامل مساعدکنندة فرسایش خاك، زمینه را براي توسع ه فرسایش بادي فراهم کرده است. تپههاي ماسهاي یکی از لندفرمهاي تراکمی فرسایش بادي در مناطق خشک و بیابانی ایران بهشمار میرود، که مساحت قابل ملاحظه اي از بیابانها را اشغال کردهاند.
نوع مورفولوژي غالب تپههاي ماسهاي در هر منطقه، تابعی از رژیم بادي آن منطقه و بهخصوص جهت باد آن است. ارگ صادقآباد شامل اشکال ماسهاي مختلفی نظیر بارخان، سیف و هرمهاي ماسه اي است. از آنجا که هر یک از مورفولوژي هاي تپه هاي ماسهاي در شرایط رژیم بادي متفاوتی توسعه مییابند، میتوان بر اساس مطالعه میزان ثبات و تغییر جهت باد در هر منطقه در مقیاسهاي سالانه و فصلی، شرایط توسعه مورفولوژيهاي مختلف تپههاي ماسهاي را مشخص نمود.
بدین منظور بررسیهاي مربوط به جهت بادها در ایستگاه بافق بر اساس تعیین شاخص همگنی وزش باد انجام گردید بهطوريکه، بررسی این شاخص در مقیاس زمانی سالانه نشاندهند ة وجود بادهاي چند جهتی بوده که این شرایط موجب برتري مورفولوژي هرمی نسبت به اشکال دیگر تپه هاي ماسهاي شده است.
واژگان کلیدي: ارگ صادق آباد- بافق؛ شاخص همگنی وزش باد؛ مورفولوژي تپههاي ماسهاي
مقدمه
تپه هاي ماسهاي از اشکال عمومی نماهاي طبیعی مناطق بیابانی میباشند که نسبت به نماهاي طبیعی دیگر، وسعت قابل ملاحظهاي از بیابانها را اشغال میکنند. تپه هاي ماسهايغالباً به عنوان تجمعی از ذرات قابل انتقال تعریف میگردند که به وسیله باد رسوبگذاري شده و یا دوباره منتقل و رسوبگذاري شد هاند . تپه هاي ماسه اي بر حسب میزان کاهش فعالیت به سه طبقه تقسیم میگردند: تپه هاي فعال، تپه هاي تثبیت شده و تپههاي ماسهاي با پوشش گیاهی یکی از ویژگیهاي مهم رسوبات بادي، خصوصیات مربوط به دانهبندي ذرات ماسه است که به روشهاي مختلف و براي مقاصد گوناگون، در بیشتر مطالعات مربوط به مناطق خشک و بیابانی از قبیل ارگها مورد بررسی قرار میگیرد.
شناخت دقیق و اصولی لندفرمهاي مناطق خشک و نیمه خشک و محدودیتهاي که تحول این لندفرمها در توسعه عمران ایجاد میکنند از ضروریات اصلی توسعه پایدار میباشد که متاسفانه یکی از دلایل بروز خسارت هاي جانی و مالی ناشی از طوفان هاي ماسه اي مکرر در مناطق خشک و نیمه خشک کشورمانبی، توجهی به لندفرمهاي پویاي این مناطق میباشد. مطالعات صورت گرفته در طی 80 سال گذشته نشان داده است که توزیع اندازه ذرات در تپههاي ماسه اي، بهعنوان عامل بسیار مهم در مورفولوژي و فرآیندهاي مورفودینامیکی تپهها محسوب میشود.
مطالعات متعددي نیز در داخل و خارج ایران صورت گرفته که چند نمونهاز آنها عبارتند از: جوآنا و همکاران که در پژوهشی به بررسی عوامل و عناصر اقلیمی و نقش آنها در کنترل مورفولوژي تپههاي ماسه اي بیابانها ي قطبی دره ویکتوریا پرداختند. براي این منظور به مدت 11 روز، در ماه ها ي نوامبر و دسامبر عوامل اقلیمیکه در مورفولوژي تپههاي ماسهاي مؤثر بودند مورد بررسی قرار دادند .
نتایجشان نشان داد که مورفولوژي بیشتر تپههاي ماسهاي منطقه موردمطالعه، تحت تأثیر توپوگرافی محلی و فون بادهاي خشک جنوب غربی" است". تسوآر و همکاران در ایالت سیرا - شمال شرق برزیل - از روش فراي برگر استفاده نمودند و گلماسههاي سه منطقه شرق فورتالیزا را ترسیم کردند. نتایج تحقیق نشاندهنده توان خیلی زیاد حمل ماسه در طول فصل خشک با شاخص یکجهتی و مناسب بودن نوع رژیم باد براي شکلگی ري تپه ها ي پارابولیک و بارخانی بود.
تانیگوچی و همکاران اثر تغییرات دورهاي در جهت وزش باد در تغییر شکل و مورفولوژي تپه هاي ماسه اي جدا شده بر اساس آزمایش فلوم و دادههاي میدانی از صحراي غربی را مورد بررسی قرار دادند. آنها دریافتند که تپههاي ماسه اي توسط اثر باد در ذرات ماسهشکل گرفتهاند . مشهدي و همکاران، در مطالعه مورفولوژي تپههاي ماسهاي ارگ خارتوران به این نتیجه دست یافتند که ارگ خارتوران ساختار رسوبی فعال داشته و شامل دو تیپ تپه ماسهاي میباشد: تیپ زنجیرههاي هلالی و عرضی شامل اشکال پیش بارخانی و بارخانها و تپههاي عرضی بوده و تیپ تپه هاي خطی یا کشیده شامل تپه هاي خطی ساده - سیف - و اشکال ترکیبی سیف - سیلک - میباشند.
ازنظر پراکنش، تپه هاي ماسه اي ساده و مجزا همانند اشکال پیش بارخانی و بارخانها و نیز سیف در مناطق حاشیهاي و کناري ارگ بوده و تپههاي مرکب بخش داخلی ارگ را اشغال کردهاند. صادقی و همکاران ، در پژوهش تأثیر بادهاي فرساینده بر مورفولوژي تپه هاي ماسه اي دشت سمنان به این نتیجه رسیدند که پتانسیل حمل ماسه بادي در تمام ی ایستگاه هاي موردبررسی بر اساس سرعت آستانه شش متر بر ثانیه نسبتاً زیاد و بیش از 3000 واحد برداري - VU - در طول سال میباشد که بیانگر زیاد بودن پتانسیل بادها در ایجاد فرسایش بادي و حمل ماسه در منطقه است.
مواد و روشها
تپه هاي ماسهاي صادق آباد بافق با وسعت 15 کیلومتر مربع در شمال غرب بافق در استان یزد و در شرق حوضه آبخیز درانجیر واقع شده است. فاصله این تپهها از یزد 128 کیلومتر و از بافق 18 کیلومتر میباشد. موقعیت جغرافیایی این منطقه در 55 درجه و 17 تا 19دقیقه شرقی و 31 درجه و 44تا 46 دقیقه شمالی قرار دارد.
