بخشی از مقاله
چکیده:
به منظور انتخاب رقم یا ارقام متحملتر کلزای روغنی در شرایط شور و تعیین واکنش به شوری در آنها، 60 رقم کلزا طی 2 سال مورد بررسی قرار گردیدند. در اولین سال از طریق طرح آگمنت به کاهش هدفدار و منطقی ارقام پرداخته شد وطی آن تعداد 41 ژنوتیپ حذف شدند و در سال دوم به ارزیابی 19 رقم برتر پرداخته شد. در این مقاله واکنش به شوری ارقام انتخاب شده، مورد بررسی قرار گرفته است. آزمایش به صورت اسپلیت پلات و در قالب بلوکهای کامل تصادفی و در 3 تکرار اجرا گردید. فاکتور اصلی شوری آب آبیاری - 2 و 11 دسیزیمنس بر متر - و ارقام فاکتور فرعی Hyola 401 ، Hyola420 ، Rindow ،Zarfam ،SLM ، Sarigol ، Talent ، Option500 ، Option501 ، RGS ، Opera ، Elite ، Mozart ، CV.Star ، CV.Roby ، SYN ، Milena
، Okapi و GoldRush بودند که در کرت های فرعی قرار گرفتند. بر اساس نتایج آزمایش، میانگین عملکرد دانه ارقام در شرایط شوری بالا - - 11 dS/m و کم شور - - 2 dS/m به ترتیب 2419/8 و 1456/5 کیلوگرم در هکتار بود که با هم تفاوت معنیداری در سطح احتمال 1 درصد داشتند. در شرایط کم شور ارقام Hyola401 ، Opera ، Option500 ، Sarigol ، Hyola420 ، SYN و Option501 دارای عملکرد دانه بالاتری نسبت به بقیه بودند.
در شرایط شوری بالا نیز ارقام Hyola420 ، Hyola401 ، Option501 ، RGS ، Mozart ، SYN و Rindow دارای عملکرد دانه بالایی بودند. بررسی میانگین عملکرد دانه در شرایط شوری بالا و کم شور نشان داد که ارقام Hyola420 ، Hyola401 ،Option501 ، Opera ،RGS ، Option500 ، Mozart ، SYN و Sarigol به ترتیب با عملکردهای 2871/4 ، 2814/4 ، 2400/7 ، 2394/7 ، 2347/4 ، 2338/5 ، 2295/4 ، 2288/5 و 2178/8 کیلوگرم در هکتار بالاترین متوسط عملکرد دانه را تولید کردند. نکته مهم در این آزمایش، تفاوت در میزان تحمل به شوری بین ژنوتیپ ها بود بطوریکه آستانه تحمل به شوری بین 3/9 تا 9/7 دسیزیمنس بر متر و متوسط شوری خاک که باعث کاهش 50 درصدی در عملکرد دانه گردید - - C50 نیز بین 9/6 تا 22/4 دسیزیمنس بر متر برآورد گردید. بطور متوسط و بدون در نظر گرفتن نوع رقم، آستانه تحمل به شوری 5/03 dS/m با شیب 7/39 درصد بدست آمد. در این حالت در شوری خاک 11/79 dS/m کاهش عملکرد، معادل 50 درصد خواهد بود - . - Cmid بر اساس مدل لگاریتمی نیز پارامتر C50 بدون در نظر گرفتن نوع رقم dS/m 11/68 بدست آمد.
مقدمه
دانه های روغنی پس از غلات، دومین ذخایر غذایی جهان را تشکیل می دهند. این گیاهان از نباتات مهم زراعی هستند که با تأمین روغن، پروتئین و کنجاله در استقلال کشور نقش اساسی دارند. بخش عمده روغن گیاهی مورد نیاز داخل، از طریق واردات تامین میگردد و تنها بخش کوچکی از آن از منابع داخلی حاصل می شود.کلزا، سومین منبع تولید روغن گیاهی در جهان است. در ایران نیز در سالهای اخیر با اجرای طرح توسعه کشت آن، به عنوان اصلی ترین گیاه تولید کننده دانه های روغنی مطرح گردید و بالاتر از سویا و پنبه دانه، در مکان اول قرار گرفت.
با توجه به وسعت اراضی شور و وجود منابع آب شور فراوان و نیز کاهش مصرف سرانه آب، کشور ما از لحاظ منابع آب و خاک کشاورزی در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. لزوم استفاده مناسب و پایدار از این نهاده ها ما را بر آن میدارد تا به ارزیابی گیاهان در شرایط تنش های محیطی کشور بپردازیم تا با شناخت کافی از واکنش گیاهان به اینگونه تنشها به توصیه های لازم در این خصوص بپردازیم. از راهکارهای اصلی در شرایط تنش شوری استفاده از وجود تنوع زیاد در بین ارقام یک گیاه زراعی نسبت به تنش شوری میباشد. در این روش ارقام متحملتر شناسائی میگردند تا از آنها برای کشت در مناطق با محدودیت شوری استفاده شود.
بطورکلی تنش شوری، رشد را در مراحل مختلف نموی گیاهان زراعی تحت تاثیر قرار میدهد - خورسندی و آناقلی، - 2009 و خانواده براسیکا و گونه کلزا نیز از این قائده مثتثنا نیست - حاتمی،. - 2005 در برآوردهای انجام شده، ژنوتیپ های فعلی گونه کلزا قادر نیستند عملکرد قابل توجهی را در سطوح شوری بالای16 دسی زیمنس بر متر تولید کنند. اختلاف بین گونهای - جنس براسیکا - و درون گونهای قابل توجهی در تحمل به شوری کلزا در مراحل مختلف رشد مشاهده شده است - اشرف و مک نیلی،. - 2004 کلزا از نظر تحمل به شوری در گروه گیاهان زراعی متحمل به شوری قرار دارد. فرانکویس - - 1994 سطح آستانه تحمل به شوری را برای ارقام Westar و Tobin به ترتیب 11 و 9/7 دسیزیمنس بر متر با شیب 13 و 14/3 درصد بدست آورد. این ارقام در شوری خاک حدود 14 دسیزیمنس بر متر دچار50 درصد افت عملکرد گردیدند. اما بر اساس آزمایش شهبازی و کیانی - - 2002 روی ارقام طلایه و استقلال در منطقه آق قلا واقع در شمال گرگان آستانه تحمل به شوری هر دو 4/8 دسیزیمنس بر متر و به ترتیب با شیب 8/8 و 10/4 درصد گزارش گردید. آنها شاخص تحمل به تنش ارقام طلایه و استقلال را به ترتیب 0/87 و 0/83 بدست آوردند.
بیشترین اثرات زیانبار شوری بر رشد کلزا کاهش اندازه بوته، سطح فتوسنتز کننده و عملکرد گیاه میباشد - حاتمی،2005، اشرف و مک نیلی، . - 2004 در این تحقیقات، شوری سبب کاهش معنی دار اندازه گیاه، تعداد نیام در بوته، تعداد دانه در نیام، وزن1000 دانه و کیفیت روغن شد. وزن ریشه اندام هوایی گونههای کلزا نیز تحت تاثیر شوری کاهش یافت هر چند که تفاوت قابل ملاحظهای بین گونههای مختلف وجود داشت. تنش شوری در مرحله رویشی تعداد دانه را کاهش داد که دلیل اصلی آن کاهش فتوسنتز تحت تاثیر شوری بود. دلیل اصلی کاهش وزن دانهها، تنش اسمزی و یونی ناشی از تنش شوری بود.
درصد روغن دانه تحت تاثیر شوری قرار نگرفت - فرانکویس، . - 1994 شوری همچنین سبب افزایش معنیدار درصد گلوکوزینات دانه کلزا شد - حاتمی،. - 2005 کاهش روغن کلزا تحت تاثیر شوری در تمام ارقام کلزا از یک روند خاص پیروی نمیکند و تفاوتهای ژنتیکی در این میان نقش اساسی دارند. اما بطورکلی میتوان گفت تجمع سدیم در بافت دانه ارقام حساس به شوری سبب کاهش فعالیت های متابولیسمی و کاهش طول دوره پرشدن دانه میشود. بسیاری از تحقیقات انجام گرفته، یک همبستگی منفی میان تجمع سدیم در دانه و درصد روغن دانه را نشان میدهند - اشرف و مک نیلی،. - 2004 با توجه به این مقدمه در این آزمایش سعی می شود تااولاً ارقام متحمل به شوری کلزا شناسائی گردند و در ثانی واکنش به شوری این ژنوتیپها به شوری مشخص گردد تا شناسنامه آنها نیز کامل گردد.
مواد و روشها
در این آزمایش ارقام Hyola 401 ، Hyola420 ، Rindow ،Zarfam ،SLM ، Sarigol ، Talent ، Option500 ، Option501 ، RGS ، Opera ، Elite ، Mozart ، CV.Star ، CV.Roby ، SYN ، Milena ، Okapi و GoldRush که از غربال اولیه از سال قبل انتخاب شده بودند، به صورت طرح اسپلیت پلات در قالب بلوکهای کامل تصادفی و در 3 تکرار مورد بررسی قرار گرفتند فاکتور اصلی شوری آب - آبیاری با آب 2 و 11 دسی زیمنس بر متر - و فاکتور فرعی، ارقام 19 - ژنوتیپ - بودند. در طول اجرای آزمایش و در مراحل مختلف رشدی از کرت های آزمایشی نمونه خاک تهیه گردید تا شوری متوسط در پروفیل خاک و در عمق توسعه ریشه بدست آید - شکل . - 1 در طول فصل رشد کلیه مراقبتهای زراعی لازم انجام گردید از قبیل وجین و تنک کردن، کنترل علف های هرز، مبارزه با شته، آبیاری به موقع، کود پاشی سرک و غیره. صفات اندازه گیری شده در پایان فصل رشد شامل عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت و وزن هزار دانه بود.
در ضمن شاخصهای SSI ، STI ، MP ، Tol و GMP برای عملکرد دانه محاسبه گردید. داده های بدست آمده از اندازهگیری ها و محاسبات با استفاده از نرم افزار آماری SAS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. مقایسه میانگین ها بر اساس آزمون LSD محافظت شده و اثرات متقابل معنیدار، با استفاده از برشدهی مورد تجزیه و تحلیل بیشتر قرار گرفت. با استفاده از رویه nlin method نیز آستانه تحمل به شوری - Ct - و شیب کاهش عملکرد - b - و پارامترهای معادلات واکنش به شوری از قبیل C50 ، s و p برآورد گردیدند. این معادلات بصورت زیر میباشند.
معادله :1 معادله دو خطی ماس و هافمن - - 1977 ؛ Yr = 100- [b× - C - Ct - ]
معادله :3 شاخص تحمل به شوری - استفان و همکاران، 2005 ،الف - ؛ ST-index= C50 + sC50
معادله :4 متوسط شوری خاک که باعث 50 درصد کاهش عملکرد میشود Cmid= - 0.5 / b - +Ct
