بخشی از مقاله
چکیده
امروزه پهنههای فقر بر شهرها سایه افکندهاند. بر همین اساس هدف مقاله حاضر تعیین پهنههای فقر در منطقه 12 کلانشهر تهران از لحاظ شاخصهای اقتصادی به منظور ساماندهی و توانمندسازی ساکنان آن است. روش پژوش حاضر، توصیفی-تحلیلی و بهرهگیری از مدل تحلیل عاملی در محیط سامانههای اطلاعات جغرافیایی است. یافتههای پژوهش نشان میدهد از لحاظ عامل اقتصادی 55 بلوک خیلی فقیر، 372 بلوک فقیر، 393 بلوک متوسط، 188 بلوک مرفه، 53 بلوک خیلی مرفه هستند.
به تعبیر بهتر، 5 درصد بلوکها خیلی مرفه، %18 مرفه، %37 متوسط، %35 فقیر و % 5 خیلی فقیر میباشند. فقر در تمام سلولهای منطقه 12بخصوص پهنههای ناکارآمد، نابسامان، فرسوده و ناپایدار رسوخ کرده و به صورت قطبش غیرجغرافیایی است. در این میان محلههای سیروس، کوثر، قیام، ژاله آبسردار، مختاری تختی، دروازه غار و سنگلج از فقر زیادی برخوردارند. پهنههای فقیرنشین بر بافتهای فرسوده منطقه منطبق هستند.
-1 مقدمه
فقر به تعریف مقدار درآمد موردنیاز برای استانداردهای خاص زندگی و توانایی خرید ضروریات زندگی میپردازد - . - 1 فقر شهری مجموعهای از فقر انتقال یافته از جامعه روستایی - توسط مهاجران به شهر - و نیز فقر تولید و باز تولید شده در جامعه شهری - توسط جابجاییهای درون شهری - را در بر میگیرد
امروزه شهرها، به ویژه شهرهای میلیونی کشورهای درحال توسعه به شکل غمانگیزی مکان تمرکز فقر شدهاند، چنان بیش از یک میلیارد نفر در محلههای فقیرنشین و غیررسمی زندگی میکنند
به مرور تعداد زیادی از فقرا به حاشیه شهرها رانده میشوند که در آنجا نیز با مشکلات جدیدی برخاسته از شرایط محلی مواجه میشوند - . - 4 صدمات ناشی از فقر بسیار گسترده و طولانیمدت میباشد. فقر، پایداری شهرها را در ابعاد اقتصادی-اجتماعی، فرهنگی، زیستمحیطی و امنیتی تهدید میکند. به اعتقاد مالتوس، بیشتر فقرا در رفتارهایی که برای محیط زیانآور است شرکت میکنند
محلههای فقیرنشین دارای ویژگیهایی نظیر ازدحام بیش از حد جمعیت، بافت نابسامان و ناکارآمد، خانههای فرسوده و کثیف، فقر و نابسامانی اجتماعی، فقدان ذخیره کافی آب؛ بهداشت ناکافی؛ ناامنی حق تصرف، کیفیت ساختاری ضعیف برای واحدهای مسکونی یا محیط کالبدی ناسالم؛ زوال شهری، میزان بالای فقر، بیسوادی و بیکاری و تابآوری پایین هستند. همچنین آنها زمینههای مستعدی برای انواع مسائل اجتماعی نظیر جرم و جنایت، سوءمصرف مواد مخدر، میزان بالای بیماریهای روحی و خودکشی میباشند.
به عبارت دیگر، شهرها به طور روزافزونی ناعادلانه، نابرابر و دوقطبی شدهاند چراکه ساکنان محلههای فقیرنشین از مزایا و فرصتهایی که بوسیله شهرها ارایه میشود سود نمیبرند. بنابراین سیاستسازان و سیاستگذاران شهری دیگر نباید شهرها را به عنوان کلهای یکنواخت - به این معنا که به طور سنتی متخصصان توسعه بر روی دو سطح فضایی شهر و روستا متمرکز شدهاند، اما اکنون باید سطح سوم فضایی یعنی محلات فقیرنشین و فرودست شهری نیز به این تحلیل افزوده گردد - در نظر بگیرند
در این میان، کلانشهر تهران مانند بسیاری از کلانشهرهای روبهرشد جهان، رشد سرسام آوری طی پنج دهه اخیر را تجربه کرده است. چنان چه جمعیت این شهر از 2/7 میلیون نفر در سال 1345 به 8/15 میلیون نفر در سال 1390 رسیده است. از لحاظ وسعت نیز از 4600 هکتار در دوره پهلوی دوم، هم اکنون به بیش از 61 هزار هکتار رسیده است. به سخن دیگر، در یک دوره هفتاد ساله وسعت شهر تهران بیش از 13 برابر شده است. به تبعیت از این وضعیت، گسترههای فقر شهری در درون و پیرامون آن نیز رشد کرده است
بر اساس بررسیهای صورت گرفته 3269 هکتار بافت فسوده در تهران وجود دارد که 593 هکتار آن در مرکز تهران قرار دارد. مناطق 12 و مناطق همجوار آن نظیر 15-13-11 و 16 در این محدوده قرار دارند. در این مناطق ریزدانگی خانوار به معنی اخص خود دیده شده و موج وسیعی از افراد جویای کار که عمدتا با اجاره بهای اندک توانستهاند سرپناهی برای خود پیدا کنند در این مناطق جای گرفتهاند. ریزدانگی شهری به دنبال خود بزهکاری و عدم امنیت به ارمغان میآورد تا راه هر گونه سرمایهگذاری جدید برای بخش خصوصی و دولت گرفته شود هر چند توسعه تجاریسازی در مناطق یاد شده ادامه دارد و منازل قابلسکنی یا تخریب شده با سرعت زیادی تبدیل به انبار بنکداران بازار یا مجتمع های تجاری وتولیدی میشوند
بر همین اساس هدف مقاله حاضر تعیین پهنههای فقیرنشین منطقه 12 کلانشهر تهران از لحاظ شاخصهای اقتصادی جهت ساماندهی و توانمندسازی ساکنان و افزایش کیفیت زندگی و مکانی میباشد.
-2 مبانی نظری
سن فقر را به عنوان محرومیت از توانمندیهای پایهای تعریف کرده است که یک فرد با آزادی برای زندگی موردانتظار خود انتخاب میکند. این تواناییها مشتمل بر بهداشت مناسب، آموزش، شبکههای اجتماعی، تسلط بر منابع اقتصادی و تاثیر گذاشتن بر تصمیماتی است که بر زندگی وی تاثیر میگذارد. افزون بر این، وزارت رفاه و امنیت اجتماعی سودان، فقر را به عنوان ناتوانی در برآورده ساختن حداقل نیازهای پایهای زندگی برای خانوارها و افراد تعریف کرده که که مذهب، تفکر، پول و روح خود را حفظ کردهاند.
الزامات پایهای شامل دسترسی به غذا، لباس، حمل ونقل عمومی، داشتن خانه یا توانایی اجاره، دردسترس بودن آب آشامیدنی، خدمات بهداشتی و درمانی و امنیت ملک و زندگی هستند. هر دو تعریف بر احترام و عزت نفس فرد، دسترسی به درآمد و خدمات تمرکز نمودهاند
نظریه های زیادی در خصوص علل شکل گیری پهنه های فقر مطرح شده است . با وجود این، وضعیت منطقه 12 کلانشهر تهران با سه نظریه تطابق بیشتری دارد: نظریه اقتصاد سیاسی، قطبش و طرد اجتماعی. به اعتقاد تودارو - - 1989 اقتصاد سیاسی به رابطه بین سیاست و اقتصاد با تاکید بر نقش قدرت در تصمیمگیری اقتصادی و همینطور نقش بازیگران بینالمللی و دولت میپردازد. بر اساس این نظریه، توزیع ناهمسان قدرت در محدوده جامعه و نابرابریها و شکافهای مرتبط با آن حاصل سیاستهای دولت هستند که بیشتر به منافع گروه های قدرتمند سرویس می دهند.
بر اساس این نظریه، فقرای شهری کشورهای درحال توسعه نه تنها از مهاجرت روستا -شهری، رشد بالای جمعیت و زوال محیط زیست تاثیر میپذیرند بلکه فرآیندهای ساختاری مرتبط با سیاستهای اقتصادی اتخاذ شده در سطوح ملی و بینالمللی از نیز زندگی آنها را تحت تاثیر قرار میدهد
طرد اجتماعی به وضعیتی گفته می شود که افراد از روند مشارکت حذف شدهاند. طرد اجتماعی مفهومی پویا، چندلایه و چندبعدی است که اتحادیه اروپا چنین به تعریف آن پرداخته است: »فرآیندی که به موجب آن افراد خاصی به لبه جامعه رانده میشوند و بواسطه فقر، فقدان شایستگیهای پایهای و محرومیت از فرصتهای یادگیری مادامالعمر در نتیجه تبعیض از مشارکت کامل آنها جلوگیری به عمل میآید. این امر آنها را از فرصتهای شغلی، درآمد و تحصیلات و نیز فعالیتها و شبکههای اجتماعی و اجتماع دور میکند.
آنها دسترسی کمی به قدرت و سازمانهای تصمیمگیر دارند، بنابراین اغلب احساس بیقدرتی میکنند و قادر به کنترل تصمیماتی نیستند که بر زندگی روزمره آنها تاثیر میگذارد. « از این رو، طرد اجتماعی فرآیندی چندبعدی است که شامل فقر درآمد، بیکاری، دسترسی به آموزش و پرورش، اطلاعات، مراقبت از کودکان و خدمات بهداشتی، شرایط زندگی، و همچنین مشارکت اجتماعی میشود
به طور کلی، نظریه طرد اجتماعی به توصیف فرآیندی میپردازد که بر اساس آن گروههای خاصی بهطور سیستماتیک محرم میشوند، چرا که آنها بر مبنای قومیت، نژاد، مذهب، جهتگیری جنسی، طبقه، معلولیت، سن، جنسیت، وضعیت مهاجرت یا محیط زندگی مورد تبعیض واقع شدهاند. تبعیض در نهادهای عمومی نظیر سیستم قانونی یا خدماتی بهداشتی- آموزشی و همینطور نهادهای اجتماعی مانند خانواده اتفاق میافتد - . - 12 نظریه قطبش اجتماعی معتقد است که نابرابری بین طبقات اجتماعی در نتیجه گذار ساختار اقتصادی به نقطهای بحرانی می رسد
از قطبش اجتماعی برای بیان تغییرات اجتماعی استفاده میشود که در ساختار اقتصادی و اجتماعی و گسترش نابرابری در توزیع درآمد نمایان شده است. در این زمینه موارد اجتماعی-اقتصادی زیادی وجود دارد که سطح قطبش را تبیین میکنند: توزیع درآمد، ساختار اقتصادی دوگانه، توزیع ثروت و طبقهبندی بازار کار - . - 14 تضاد بین فقیر و غنی بخصوص در مناطق شهری جریان دارد. ساسن با مطالعه شهرهای بزرگ نظیر نیویورک، توکیو و لندن اظهار داشته است که قطبش شکل گرفته محصول تغییر از بازارهای کار صنعتی به پساصنعتی است. این امر به بینالمللی شدن روزافزون اقتصاد و توسعه شهرهای جهانی میشود که به عنوان سایتهای تولید خدمات تخصصی - مالی - عمل میکنند .
از دیدگاه فرضیه قطبش اجتماعی ساسان، در همان حال که ساختار خاص اقتصادی در شهرهای جهانی، طیف وسیعی از شغلهای کممزد را به وجود میآورد، بسیاری از گروههای مهاجر و کمدرآمد را نیز جذب میکند
بیشتر پژوهشگران متفقالقولاند که قطبش اجتماعی دارای یک پیامد فضایی خاصی است . پژوهشگران بر جداییگزینی متمرکز شدهاند و نشان دادهاند چگونه فاصله اجتماعی بین فقیر و غنی به نوعی جداییگزینی فضایی تبدیل شده است که گروههای کمدرآمد در بخشهای خاصی از شهرها متمرکز گردیدهاند
-3 روش تحقیق
روش به کار گرفته شده در پژوهش حاضر، تحلیل - کمی با رویکرد کاربردی و با هدف ارزیابی مناطق فقیرنشین نشین به منظور مدیریت آنهاست. جامعه آماری منطقه 12 کلانشهر تهران در سال 1390 میباشد. اطلاعات مورد نیاز از بلوکهای آماری سال 1390 مرکز آمار ایران اخذ گردید بدین صورت که در نرم افزار Arc/GIS , Arc/View و با استفاده از اطلاعات موجود در بانک اطلاعاتی شروع به شاخصسازی کرده و سپس از شاخصها خروجی گرفته و به محیط Excel انتقال داده شده است. بعد از انجام مراحل فوق شاخصها را به محیط نرم افزار SPSS منتقل نموده و از طریق مدل تحلیل عاملی نسبت به تعیین پهنه های مکانی فقر اقدام شده است. بلوکهای منطقه در 5 گروه خیلی ثروتمند، ثروتمند، متوسط، خیلی فقیر و فقیر طبقهبندی گردیدهاند.
-4 بحث و یافتهها
منطقه تهران در قلب تهران واقع شده است. در واقع، هسته تاریخی شهر تهران و بخش عمدهای از مرکز این شهر به شمار میآید: کل حصار اول - صفوی - و حدود دو سوم حصار دوم - قاجار - . این منطقه مکان تمرکز ساکنان اصیل تهران بود، اما از دهه 1350 با فرسوده شدن بافت، زیرساختها و پژمردگی محیط با زوال و جمعیتگریزی مواجه شده است. سهم کاربریهای فرامنطقهای از کل کاربری-های غیرمسکونی منطقه، حدود دوسوم است، حال آنکه در زمینه خدمات درون منطقه ای با کمبود جدی در زمینه فضای سبز، امکانات و خدمات رفاهی-تفریحی و آموزشی مواجه است. بازار تهران مهمترین کانون فعالیتی منطقه است که با وجود پوشاندن %25/8 از سطح منطقه، حدود %76 واحدهای توزیع را دارد و در برابر بالایا و حوادثی نظیر آتش سوزی، سیل و زلزله به شدت آسیب پذیر است
منطقه 12 در برابر زمین لرزه آسیب پذیر است و در صورت فعال شدن گسل ری 80 درصد ساختمان تخریب و 15 تا 20 درصد ساگنان و شاغلان از بین خواهند رفت. با وجود آنکه منطقه تنها 2/4 درصد وسعت تهران را تشکیل داده است، بیش از 9 درصد آتش سوزی ها و 5/1 درصد حوادث دیگر تهران در آن رخ می دهد. رشد جمعیت در منطقه 12 از سال 55 تا 75 کاهنده بوده است و از آن سال تا سال 85 افزایش داشته است که این افزایش دائم نبوده و در سرشماری سال 1390 نیز با کاهش جمعیت ثابت منطقه روبرو هستیم. گریز جمعیت اصیل و کثرت مهاجران و خانوارهای تک نفره حاکی از ناپایداری و عدم تعلق جمعیت ساکن در این منطقه است. چنان چه جمعیت آن در سال های 1335، 1365، 1375، 1385 و 1390 به ترتیب برابر با 301701، 230657، 185625، 248048 و 240720 نفر بوده است
منطقه 12 مشتمل بر هسته مرکزی و تاریخی شهر تهران است و با مساحتی معادل 1600 هکتار - %3/2 محدوده تهران - ، شامل 6 ناحیه و 31 محله است. وجود بازار تهران و بسیاری از مراکز و نهادهای دولتی، وزارتخانهها و سفارتخانهها از ویژگیها این منطقه است. این منطقه نمونه جامعی از فضاها و بافتهای قدیمی این شهر را دربرمیگیرد و از نظر پهنهبندی آسیبپذیری از زلزله جزء پهنه-های پرمخاطره اعلام شده است. افزون بر این، 50/97 درصد مساحت منطقه 12 را فضاهای مسکونی تشکیل میدهد که 56/84 درصد از تعداد کل کاربریها را به خود اختصاص داده است.
در مرتبه بعدی کاربری تجاری و اداری با 20/14 درصد از مساحت کل کاربریها و 29/67 درصد از تعداد کل کاربریها دارا میباشد. همچنین کاربری خدمات شهری - به غیر از تجاری و اداری - با 11/35 درصد از مساحت کل کاربریها و 2/64 درصد از تعداد کل کاربریها - البته کاربری صنعتی و کارگاهی به لحاظ تعداد بیشتر و به لحاظ مساحت کمتر از خدمات شهری میباشد - را به خود اختصاص داده است.
در ضمن کاربریهای سایر، بایر ساخته نشده و صنعتی و کارگاهی با 0/41، 0/91 و 4/39 از مساحت منطقه 12 کمترین میزان را به خود اختصاص داده اند. بنابراین، منطقه 12 به شدت از کمبود خدمات و امکانات زیرساختی رنج میبرد. همچنین این منطقه دارای کمترین میزان تناسب، تعادل و سلسله مراتب در توزیع کاربریهای مختلف شهر است و بسیاری از کاربریهای ضروری برای زندگی و فعالیت شهروندان یا وجود ندارد و یا با کمبود شدید مواجه است. بر همین مبنا با استفاده از شاخصهای اقتصادی نظیر نرخ بیکاری، بیکاری مردان و زنان و بارتکفل خالص اقدام به تعیین پهنههای فقر در منطقه 12 کلانشهر تهران است
جدول - 1 - متغیرهای بارگذاری شده در عامل اقتصادی
