بخشی از مقاله
چکیده
کشاورزی شهری یکی از راهکارهای جدید برای مقابله با مشکلات زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شهرها است که خود دستاوردها و پیامدهایی را به دنبال دارد. هدف از این پژوهش تحلیل دستاوردهای مورد انتظار از کشاورزی شهری در کلانشهر تهران است. جامعه آماری این پژوهش خانوارهای شهری مناطق 22گانه شهر تهران N=2704904 - خانوار - بودند که 300 خانوار با استفاده از نمونهگیری طبقهای با انتساب متناسب از مناطق 22گانه انتخاب شدند. این تحقیق از نوع پیمایشی بوده و برای جمعآوری اطلاعات از ابزار پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد.
پایایی پرسشنامه با محاسبه آلفای کرونباخ - برابر با - 0/971 و روایی پرسشنامه توسط پانل متخصصان مورد تایید قرار گرفت. نتایج حاصل از اولویتبندی نشان داد "تماس با طبیعت و پر کردن اوقات فراغت در فضای سبز"، "ترویج مصرف محصولات و موادغذایی تازهتر و ارگانیک"، و"بهبود رژیم غذایی" در اولویتهای اول تا سوم دستاوردهای مورد انتظار از کشاورزی شهری قرار دارند.
همچنین، مطابق با نتایج تحلیل عاملی اکتشافی، دستاوردهای مورد انتظار از کشاورزی شهری در 5 عامل سلامت عمومی، توسعه اقتصادی، محیط زیست سالم، دسترسی به غذای سالم و توسعه اجتماعی خلاصه شدند. این عوامل در مجموع توانستند 75/73 درصد از واریانس کل را تبیین نمایند.
مقدمه
یکی از مهمترین پدیدههای حاصل از توسعه اقتصادی و صنعتی شدن کشورها، رشد سریع شهرها و جمعیت شهرنشین است. امروزه جمعیت شهرنشین جهان از مرز 50 درصد عبور کرده است و انتظار میرود در سال 2050 به مرز 66 درصد برسد
بنابراین، روند فزاینده شهرنشینی در دنیا روندی غیرقابل بازگشت است و نمیتوان آن را نادیده گرفت. افزایش افسار گسیخته جمعیت به همراه نسبت روز افزون شهرنشینی و شیوه مصرفگرایی پیامدهای زیانباری بر محیط زیست شهری داشته است. حدود سه چهارم تمام آلودگیها در محیط شهری تولید میشود و سرانه مصرف در شهر به مراتب بیش از روستاست. به طوری که سه چهارم منابع طبیعی دنیا توسط شهرنشینان مصرف میشود
کشاورزی به عنوان اولین بخش اقتصاد و عرضهکننده عوامل اساسی زندگی بشر در توسعه همه جانبه نقش مهمی ایفا میکند - کریم و همکاران، - 1393 اما، امروزه، کشاورزی در روستا نمیتواند قدمهای متناسب و متعادلی پا به پای رشد جمعیت به ویژه جمعیت شهرنشین بردارد. بنابراین، این وضع باعث شده است تا بسیاری از شهرنشینان به دنبال راه دیگری برای بدست آوردن مواد غذایی باشند. از طرف دیگر، در الگوی توسعه درونزا، شهر باید به عنوان یک واحد زیستی مولد برای رسیدن به سطحی مناسب از خودکفایی برنامهریزی شود
بنابراین، لازم است در روند تولید به مصرف بازاندیشی صورت بگیرد. از این رو، در قرن حاضر توجه به شکل جدیدی از کشاورزی در قالب کشاورزی شهری یکی از راهحلهای مطرح شده در این زمینه است
کشاورزی شهری تلفیق یک لایه سبز با لایههای شهری است و به معنای عمومی زراعت و کشت و کار نیست. مقصود از کشاورزی در شهر، کاشت و تولید محصولات خرد غذایی با روشهای آسان و با کمترین امکانات است که نه تنها محتمل و انجام شدنی است، بلکه بنا به ضرورتهای توسعه شهری، امری سودمند و ضروری تلقی میشود و هدف کلی آن احترام به پتانسیل زندگی سالم و طبیعت در شهر است
در مقیاس جهانی، سازمان ملل، کشاورزی شهری را راهبردی برای کاهش ناامنی غذای شهری و ساختن شهرهایی با انعطاف بیشتر در مقابل بحرانها مطرح کرده است. بانک جهانی و فائو نیز در برنامهها و پروژههای مربوط به اهداف توسعه هزاره سوم بر "ریشه کن کردن فقر و گرسنگی" و "تضمین پایداری محیط زیست" تاکید داشتهاند و کشاورزی شهری را ابزاری برای دستیابی به این اهداف مطرح کردهاند
بنابراین، کشاورزی شهری با حمایت از اهداف توسعه پایدار مانند حفاظت زیست محیطی، سلامت و تغذیه، کاهش فقر، ساخت تواناییهای جامعه، تصمیمگیریهای مشارکتی و توسعه اقتصادی جامعه به عنوان رویکردی از توسعه پایدار شناخته میشود
امروزه کشاورزی شهری به شکل گسترده در نقاط مختلف جهان در حال توسعه است. کشاورزان شهری نیاز غذایی 700 میلیون نفر در سراسر جهان را از طریق کشاورزی در فضاهای خالی شهرها، حیاط خانهها و پشتبام ساختمانها تامین میکنند
بنا به گزارش سازمان ملل متحد - - 2001، حدود 15درصد محصولات غذایی جهان، در مناطق شهری تولید و این میزان تا 20 سال آینده دو برابر میشود. پیشبینی میشود در آینده و در قرن پیشرو، کشاورزی شهری تأثیرات و پیامدهای مثبت بسیاری در زمینه تولید، فراوری و بازاریابی محصولات کشاورزی در نقاط مختلف جهان در پی داشته باشد، بهطوریکه دسپومر و راکانیلو6 از کشاورزی شهری به عنوان سومین انقلاب کشاورزی یاد میکنند. البته، توان و پتانسیل کشاورزی شهری در تأمین موادغذایی به شدت وابسته به ویژگیهای اقلیمی، اجتماعی، فرهنگی، آداب و سنن و الگوهای رفتاری ساکنان در شهرها است
تاکنون مطالعات متعددی در زمینه کشاورزی شهری صورت گرفته است که در ادامه به برخی از آنها که به دستاوردها و پیامدهای کشاورزی شهری پرداختهاند، اشاره میشود.
راناسینگه - 2005 - 7 مزایا و دستاوردهای کشاورزی شهری در مناطق توسعه یافته را پنج مورد نامبرده است، شامل: - 1 - تاثیر بر تغذیه و رژیم غذایی، - 2 - فراهم کردن تنوع ژنتیکی به علت محصولات متفاوت و گیاهان کمیابی که کشت میشوند و کمک به ارتقا پوشش شهری،خلق مناظر خوراکی و طرح مناظرملایم و لطیف به جای خشن و سنگی، - 3 - ایجاد تنوع در بازار و درآمدزایی، - 4 - کاهش قیمت بازار با تولید غذا نزدیک مصرف کننده شهری و - 5 - منافع غیرقابل تعیین و سنجش مثل درک فناوریهای تولید غذای ایمن، توسعه قویتر رابطه همسایگی و حس اجتماع، کاهش نرخ جرم و خشونت، و افزایش فرصتهای تولید.
هولمر و دریچر - 2006 - 8 افزایش درآمد و تقویت ارزشهای اجتماعی در باغهای شهری را از دستاوردهای باغبانی و کشاورزی در شهر عنوان کرده است. زیزا و تاسکوتی - 2008 - 9 در پژوهش فراتحلیل خود درباره کشاورزی شهری و امنیت غذایی خانوارها در 15 کشور بیان کردند که نقش کشاورزی شهری در اقتصاد شهری قابل اغماض نیست و در دو سوم کشورهای مورد مطالعه تنوع رژیم غذایی خانوارها با کشاورزی شهری افزایش یافته است.
بلین و همکاران - 2010 - نیز مشارکت در تولید موادغذایی به خصوص سبزی و صیفی را بر رژیم غذایی افراد موثر دانستهاند.
بررسی وضعیت کشاورزی شهری در نایروبی توسط مانگی - 2010 - 11 نشان داد کشاورزی شهری به علت سهیم شدن در امنیت غذایی، کسب درآمد و اشتغال هنوز دارای مقبولیت است. رینولدز - 2011 - 12 پیامدهای کشاورزی شهری را به چهار بخش: دسترسی به غذا و سلامت عمومی، جامعه و محیطزیست، آموزش و پرورش، و فرهنگ و روانشناسی طبقهبندی کرده است .
مکوامبیزی و همکاران - 2011 - حمایت از کشاورزی شهری را راهی برای کاهش فقر شهری در آفریقای جنوبی عنوان کردهاند.
آددایو و توند - 2012 - امنیت غذایی، کسب درآمد و دسترسی به زمین را از دستاوردهای اصلی کشاورزی شهری در نیجریه دانستهاند و آن را سازوکار مقابله با فقر و مشکلات اقتصادی در مناطق شهری عنوان کردهاند.
فالیمو - 2014 - زیباسازی محیط زندگی و تولید غذا و گیاهان دارویی برای مصرف شخصی را پیامد اصلی جنگلداری شهری میداند.
هر شهر به علت شرایط محیطی، اقلیم، ترجیحات جمعیتی، فعالیتهای اصلی و دسترسی به فضا منحصر به فرد است، بنابراین، کشاورزی شهری در هر شهر محدودیتها، مشکلات، دستاوردها و پیامدهای متفاوتی را به همراه دارد. از این رو کشاورزی شهری در بستر شرایط بومی و الزامات خاص هر منطقه شهری تعریف و توجیه میشود.
طبق گزارش سازمان ملل - 2012 - تا سال 2025 تهران یکی از 37 کلانشهر جهان با جمعیت بالای 10 میلیون نفر خواهد بود - United .Nations, 2012 - تهران به نحوی بیسابقه و شگفتآور مراحل تحول و توسعه شهری را در کمتر از نیم قرن از سر گذرانده و از صورت شهری متعارف و سنتی به کلانشهر تبدیل شده است. یک روی سکه، رفاه حاصل از توسعه است، ولی روی دیگر آن آثار مخربی است که بر اثر توسعه شتابزده و بیبرنامه در محیط بروز کرده تهران بیست و یکمین شهر آلوده دنیا است
از طرف دیگر، میزان ردپای اکولوژیکی در بخش موادغذایی، 0/91 هکتار برای هر فرد تهرانی بدست آمده است. یعنی زمین لازم برای برطرف کردن احتیاج سکنه تهران با این شیوه و سبک مصرف مواد غذایی برابر 6,790,791 هکتار - 93 برابر مساحت فعلی برای پشتیبانی تولید موادغذایی تهران- است و نشان دهنده حرکت به سوی ناپایداری شهری است. با توجه به آن که کشاورزی شهری یکی از زیرشاخههای توسعه درونزا و یکی از مؤلفههای مهم و اساسی بسیاری از شهرهای پایدار محسوب میشود ، توانایی مقابله با شوکهای وارده ناشی از عوامل بیرونی و درونی را دارد و با قابلیت انعطاف در شرایط مختلف توانایی عبور از بحران را فراهم میکند ، بنابراین، به نظر میرسد لازم است کشاورزی شهری به عنوان یکی از راههای رسیدن به پایداری در کلانشهر تهران مورد توجه قرار گیرد.
در حال حاضر، در کلانشهر تهران مزارع خانواده در مراکز آموزش و مشاوره گل و گیاه مناطق 22 گانه شهر تهران در زمینه کشاورزی شهری فعالیت میکنند.
