مقاله تغییرات نقش و ساختار خانواده در جهان

بخشی از مقاله

چکیده

خانواده از نهادهای بسیار قدیمی دارای نفوذ اجتماعی هر جامعه ای به شمار می آید. این نهاد، تغییرات گوناگونی را به لحاظ شکل و ساختاری در جهان به خود دیده است. در بعضی جوامع، نه تنها کارکردهای خانواده، بلکه اصل و تمامیت آن با جایگزین های احتمالی مانند زندگی مشترک بدون ازدواج یا همزیستی دو همجنس و خانواده ی تک والدی به چالش کشیده شده است، به گونه ای که نشانه های جدی از هم پاشیدگی این کانون دیرپای اجتماعات بشری در بسیاری از جوامع صنعتی ظاهر شده است. در مقاله حاضرسعی شد تا ساختار و شکل خانواده های هسته ای، گسترده، تکوالدی و خارج از ازدواج طبیعی در جهان مورد بحث قرار گرفته و ویژگی های هر کدام به تفصیل بیان گردد. در ادامه مهمترین روندهای تغییرخانواده در جهان به اختصار شرح داده شد. در پایان پیشنهاداتی به منظور استحکام نهاد خانواده ارائه گردید.

-1  مقدمه

نهاد خانواده از بنیا ن های مهم هر جامعه ایی به شمار می آید. خانواده تنها محیطی برای ارضای نیازها و توالد و تناسل نیست بلکه نهادی است که اهداف والاتر ی را در برنامه جامع خود دارد. در آیه 72 سوره مبارکه نحل، خانواده" نعمت الهی " نامیده شده است. این نهاد اجتماعی در دوره های گوناگون با تغییرات گسترده ای در ساختار خود رو به رو بوده است. از جمله تغییراتی که این نهاد به خود دیده است، روند تغییرآن از خانواده ی گسترده به سمت خانواده هسته ای بوده، و امروزه به سوی تک والدی و حتی هم خانه هایی در حرکت است. آغازتحول تدریجی خانواده ازگسترده به هسته ای وشکل نوی خانواده درکتاب ساختهای خانواده وخویشاوندی چنین آمده است : "تحول خانواده ازگسترده به هسته ای وشکل جدید آن با صنعتی شدن اروپا ی غربی آغاز شد .

سنتهای دیرپا رو به زوال رفت و بر اساس حقوق اجتماعی تازه،که نتیجه انقلابات فکری قرن جدید بود ، شکل های نوی ازخانواده پدید آمد" بهنام ، . - 1350 : 4 - درک نحوه این تغییرات در ساختار خانواده و برنامه ریزی در جهت مطلوبیت حداکثری این نهاد از دغدغه های هر جامعه ای است. در مقاله حاضرسعی شد تا ساختار و شکل خانواده های هسته ای، گسترده، تکوالدی و خارج از ازدواج طبیعی در جهان مورد بحث قرار گرفته و ویژگی های هر کدام به تفصیل بیان گردد. در ادامه مهمترین روندهای تغییرخانواده در جهان به اختصار شرح داده شد و پیشنهاداتی برای استحکام نهاد خانواده ارائه گردیده است.

-2 تعریف خانواده

خانواده از نخستین نظامهای نهادی، عمومی، و جهانی است که برای رفع نیازمندیهای عاطفی، اجتماعی و حیاتی انسان و تداوم بقای جامعه ضرورت تام دارد و از همه نهادهای اجتماعی، طبیعی و منسجم تر است - شرفی، . - 1372 اداره سر شماری ایالات متحده، خانواده را به منزله دو نفر یا بیشتر که از طریق خون، ازدواج یا فرزند خواندگی به هم مرتبط هستند و در مسکن واحدی زندگی می کنند، تعریف کرد - دوهرتی و بایرد، . - 1983 خانواده به مفهوم محدود آن عبارت است از یک واحد اجتماعی، ناشی از ازدواج یک زن ویک مرد که فرزندان پدید آمده از آنان خانواده را تکمیل می کند.

تعریف دیگری، خانواده را گروهی از افرادمی داند که از راه خون ، زناشویی و یا فرزند پذیری با یکدیگر ارتباط می یابند و طی یک دوره ی زمانی نامشخص ،باهم زندگی می کنند. - بروس کوئن، 1378،ص - 127عموما خانواده را می توان به عنوان گروهی از افراد که پیوند های زیستی، عاطفی و قانونی با همدیگر دارند دانست - مک دانیل و همکاران، - 1990 از دهه ی 1990 در پیشینه جامعه شناسی، می توان خانواده را به عنوان یک واحدی که حداقل یک فرد بزرگسال و یک کودک با همدیگر زندگی می کنند تعریف کرد - کارسون و کالتیال، . - 2002 آنتونی گیدنز جامعه شناس انگلیسی نیز خانواده را گروهی از افراد می داند که با ارتباطات خویشاوندی مستقیماً پیوند یافته اند،و اعضای بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را برعهده دارند.

-3 وجوه تمایز انواع خانوادهها

هر خانوادهای دستکم متشکل از دو انسان عموما زن و مرد است که در کنار یکدیگر زندگی میکنند و تعاملات و روابطی را برقرار میسازند. در این سطح از تحلیل دو عنصر اساسی فرد و تعامل وجود دارد .از طریق چنین تعاملی است که یک گروه اجتماعی شکل میگیرد - چلبی، :1375 - 17 خانواده دارای نظم نسبتاً پایداری است که نظم خود را از طریق عناصری چون همراهی، همدلی و همفکری حفظ می نماید.

برای داشتن همفکری وجود نوعی نمادها و اطلاعات مشترک لازم است تا رابطه خانوادگی دوام یابد. برای داشتن همراهی نوعی سازش بیرونی است تا در خانواده همه ی اعضا بتوانند از تجربیات منحصر به فرد در ارتباط با محیطهای مختلف بهره مند گردند و هم چنین، میزان نیاز متقابل افراد به تشریک مساعی فیزیکی است که تقسیم کار را به همراه دارد و درآمدی را ایجاد می نماید که همه کم و بیش از آن بهرهای میبرند - چلبی، . - 22 : 1375 اساس رابطه ی خانوادگی همدلی متقابل و احساس تعلق مشترک است تا در صورت بروز اشکال تعهد و وابستگی عاطفی خود را نسبت به اعضای دیگر و خانواده از دست ندهند.

-4 انواع خانواده

خانواده گسترده خانوادهای است که در آن بیش از دو نسل ازخویشاوندانِ نزدیک، در کنار یکدیگر و در یک خانوار زندگی میکنند. خانواده هستهای خانوادهای است که بنیان آن از والدین یا یکی از آن دو به علاوه فرزندان وابسته به آنها که جدا از دیگر بستگان با یکدیگر زندگی میکنند. تشکیل شده است - بستان ، - 55 :1383 در چنین خانوادهای مرد و زن با یکدیگر ازدواج کردهاند.

- 1-4 ویژگیهای خانواده گسترده

خانواده گسترده به لحاظ کمی، شامل سه نسل و بیشتر از افراد بوده که با هم زیر یک سقف و بر محور تولیدی جهت مصرف زندگی میکردند - اعزازی، . - 9 : 1389 در این نوع، خانواده خود مایحتاج زندگی را تولید میکند و به مصرف میرساند. در خانواده گسترده، اصل تولید، اساس تجمع افراد خانواده بود و اعضای مختلف خانواده در انجام فعالیت تولیدی دخالت داشتند و تغییر در روابط و وظایف بسیار دیر و کُند صورت میگرفت.

نتیجه آنکه به لحاظ همکاری مشترک، با خانواده تولیدی مصرفی سروکار داریم که »مالکیت جمعی در آن حفظ شده است« - آزاد ارمکی، . - 18 :1389 این نتایج در همگامی مشترک خود را بهصورت عدم استقلال سیاسی نشان میدهند؛ و یا »مایملک خانه متعلق به پدر بوده که از طریق او به ارث میرسید. - «اعزازی، . - 25 : 1389مهمترین تولید خانواده، مواد غذایی، پوشاک و مسکن است - اعزازی، . - 25 : 1389 یعنی چیزهایی که خانواده برای امرار و معاش در طول زندگی به آنها نیاز مبرم دارد که در ردیف نیاز های مشترک گنجانده میشوند. این حمایتهای اقتصادی منحصر در موارد یادشده نیست؛ بلکه مرد به منزله مالک اموال، به زن و فرزندان خود رسیدگی میکند.

پدر تصمیمگیرنده مطلق اقتصاد خانه و زندگی تکتک اعضا خانواده بوده و فعالیتهای خانگی را تنظیم کرده و وظایف هر یک از اعضا را مشخص میکرد « - اعزازی، . - 9 : 1389 این امر به تناسب، مسئله اقتدار پدر خانه را تقویت میکند که میتوان آن را از جمله ویژگیهای همگامی مشترک به شمار آورد. این "تمرکز قدرت بعد از پدر به پسر ارشد خانه منتقل میشود " - اعزازی، . - 9 : 1389 درباب همسرگزینی نیز باید افزود که پدر خانه به لحاظ اقتدار اقتصادی و سیاسیای که دارد،

»دخترها را شوهر داده و برای پسرها زن میگرفت« - اعزازی، . - 10 : 1389 به این نکته نیز باید توجه کرد که اقتدار پدر، تنها در خانوادههای پدرسالار دیده میشود؛ اما در خانوادههای مادرسالار خلاف این مطلب مشهود است« .خانواده مادرسالار، خانوادهای است که مادر خانواده در آن از قدرت بیشتری برخوردار میباشد و احتمالاً ویژگیهایی مانند مادرمکانی، مادرنسبی، مادرنامی و تقدم دختران در ارث و جانشینی را نیز به همراه دارد. - بستان ، . - 57 : 1383 انتخاب همسر نه از روی میل و علاقه دو طرف به ازدواج، بلکه به دلیل فشار اجتماعی صورت میگرفت.

در جامعه که فردیت مطرح نبود، علایق فردی نیز ارزش نداشتند « - اعزازی، » . - 25 : 1389ماهیت ازدواج، پیوند خونی، ایلی، عشیرهای و سببی در خانواده گسترده اهمیت دارد ]جایی برای انتخاب فردی نیست[؛ درحالیکه ازدواج در خانواده هستهای بر اساس انتخاب فردی صورت میگیرد و الزامی در پیوستگی خونی وجود ندارد « - آزاد ارمکی، . - 18 :1389 به لحاظ همفکری مشترک میتوان گفت که این قبیل ارزشها و باورها در خانواده گسترده رایج بودهاند که همسرگزینی نیز در این شرایط فرهنگی و ارزشی انجام میشود. این ارزشها نیز با قدرت و اقتداری که پدر داشته هم سو بودهاند و موجب تعاضد همدیگر شدهاند. بروز محبت و علاقه در خانواده گسترده بعد از بستن پیمان ازدواج بوده، اما شرایط زندگی نوعی بود که از بروز احساساتی که برای خانواده امروزی بدیهی و اصولی هستند، جلوگیری میکرد.

در روابط خانوادگی، امکانی برای تجلی احساسات وجود نداشت . ...روابط زن و شوهر طوری بود که احترام همراه با ترس زن از شوهر وجود داشت - اعزازی، . - 34 : 1389 از نظر آنها تفاوت کودک با بزرگسال تنها در اندازه متفاوت اندامها و نیروی کمتر کودک خلاصه میشد. ... رابطه فرزند والدین بسیار محدود، حتی تعداد سالهای زندگی جمعی آنها با هم بسیار کوتاه بود و ازآنجاکه مفاهیم کودکی و نوجوانی، مفاهیمی خاص نبودند، رابطه والدین فرزند بیش از هر چیز تکیه بر آموزش کودک به معنای ورود به زندگی شغلی داشت .