بخشی از مقاله
چکیده
بررسی های تاریخی و جهانی انجام شده در تمامی اعصار و فرهنگ ها و با نگرشی متفاوت از آنچه تاریخ هنر شناسان انجام داده اند؛ حاکی از آن است که جسمیت یافتن بنا و شهر محقق نمی شود، مگر آنکه فضا و نور در کالبدی تجسم یافته به شیوه ای خلاق حضور داشته باشند. با وجود مطالعات گسترده پیرامون آثار ایرانی ثبت جهانی، تاکنون تحقیقات چندانی در رابطه با نقش و اهمیت حضور چنین فضاهایی در ارتقاء کیفی محیط انجام نشده است.
نظر به اینکه بحث فضا همواره یکی از با اهمیت ترین و در عین حال چالش برانگیزترین بحث هایی است که در حوزه معماری وجود داشته و حضور آن لحظه ای از زندگی آدمیان غایب نبوده و نخواهد بود؛ لذا هدف از انجام این پژوهش بازشناسی و ارزیابی ویژگی های فضایی در قالب عناصر تشکیل دهندهی فضای معماری در میدان تاریخی نقش جهان اصفهان که معرف گویای یک فضای شهری بالقوه و منابع الهام و الگو پذیری معماران شهر است می باشد .
روش تحقیق، توصیفی - موردی، تاریخی-تفسیری با استفاده از مطالعات اسنادی و گردآوری اطلاعات مرتبط با نمونه موردی صورت گرفته است . با توجه به بررسی های به عمل آمده می توان گفت الگوهای فضایی مورد استفاده در خلق فضا اغلب قاعده مند بوده و هیچ کدام بر حسب اتفاق حاصل نمی شوند، بنابراین هر چه بیشتر بتوان این الگوها ی فضایی و نقش کالبدی-عملکردیشان را شفاف کرد و پارامترهای استفاده شده در آن را با دقت بیشتری به چالش کشید، امکان طراحی فضاهای مطلوب بیشتر می شود.
-1 مقدمه
مفهوم فضا یکی از مفاهیم بنیادین در معماری است. درباره این مفهوم معماران و اندیشمندان جهان معماری از دیرباز برداشت های گوناگونی ارائه کرده اند . در برخی از این تعاریف بر نقش انسان در ادراک فضای پیرامون و در برخی دیگر بر نقش اثرگذاری کیفیت طراحی فضای پیرامون بر میزان ادراک انسان از محیط اطراف اشاره شده است. آنچه در میان صاحب نظران از مقبولیت بیشتری برخوردار است، تعریفی است از فضا که دربرگیرنده هر دو عنصر انسان و فضای اطرافش است.
یعنی تعریفی که در آن فضا را منتج از تعامل میان انسان و محیط پیرامونش یا تعامل میان ذهنیت و عینیت می انگارد. با توجه به این تعریف، بحث ادراک انسان از فضا اهمیت بسیار زیادی پیدا می کند که این امر باعث شده در دوران معاصر، اندیشمندان به فکر ارایه الگوهایی جهت ارتقاء کیفیت طراحی فضای معماری بیفتند - سوهانگیر و نصیرسلامی،1393،. - 66 این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد نازنین همایونی است که در واحد اصفهان زیر نظر راهنمایی خانم دکتر طباییان انجام پذیرفته است.
نویسنده مسئول
قبل از اواخر قرن19 در هیچ یک از متون، بحث مشخصی راجع به فضا نداریم اما هدف معماری همیشه یافتن فضایی منظم است که وقایعی از پیش تعیین نشده را بپروراند. برای نشان دادن اهمیت فضا در معماری شاید همین بس باشد که یادآور شویم یکی از تعاریف مورد پذیرش بیشتر اندیشمندان درباره معماری »ساماندهی فضا« است. بحث و کنکاش درباره مفهوم فضا از سوی نویسندگان و نظریه پردازان به طور کلی امری سودمند است.
چرا که ابعاد گوناگون فضا و ویژگیهای آن و چگونگی تأثیر آن بر آدمی، مطرح شده و شکافته می شود و این ما را در درک عمیق تر از فضا می تواند یاری کند. از دیدگاه زوی1، گیدئون2، شولتز3، فلامکی و میرمیران حضور انسان به عنوان یک جزء از تعریف فضایی در نظر گرفته می شود. زوی و گیدئون انسان را به شکل یک ناظر می بینند. حضور او در فضا به عنوان یک تجربه کننده و بیننده است که با حرکت و قدم زدن، فضا را تجربه می کند - معماریان،1392، . - 363 برورنو زو ی معماری را هنر ساختن فضا معرفی می کند .
- Zevi,1957 - گیدئون از فضا به عنوان بحث اصلی معماری سخن می گوید - گیدئون،. - 1381 لاسدن میگوید: فضا، بغرنج ترین جنبه معماری و لیکن عصاره آن است و سرمنزلی است که معماری باید به سوی آن حرکت کند - صدر،. - 1380 میر میران ابزار خواندن معماری را خلاقیت های فضایی، تنوع فضایی، گشایش فضایی، سبکی و شفافیت بیشتر فضاها معرفی میکند - معماریان،1393،. - 356 در حال حاضر با معابر، ابنیه و سکونت گاه های پریشان کننده جان و تن روبرو هستیم که نشان دهنده تقلیل یافتن ذائقه عمومی در عرصه فضا، خلاقیت، معماری و ساخت و ساز می باشد.
بدین ترتیب ضروری است که برای جبران این نقصان عظیم در پی آن باشیم که فضا این ماده جوهری معماری و شهرسازی را دوباره به جایگاه و موطن اصلی خود یعنی شهر بازگردانیم - حائری، 1388، . - 62 در این بین میدان تاریخی نقش جهان اصفهان به مثابه ی یک فضای پویا، تاریخی و ارزشمند؛ که می تواند هنوز به عنوان قوی ترین الگوی ذهنی معماران جوان شهر نقش ایفا کند. نمونهی بسیار مناسبی به منظور تحلیل نقش عناصر کالبدی-عملکردی فضا به شمار می رود.
-2 روش تحقیق
روش پژوهش در این مقاله توصیفی- موردی، تاریخی -تفسیری است. نخست به بررسی و مطالعه عمده ترین اسناد و اطلاعات مکتوب از جمله پژوهش های پیشین، مقاله های چاپ شده در مجلّه ها، کتب تاریخی و نقشه ها به منظور شناخت نمونه موردی - میدان نقش جهان اصفهان - بهره گرفته شده است. به دنبال آن جهت آشنایی بیشتر با عرصه مورد مطالعه و مفهوم ویژگی های شناختی فضا و لزوم ماهیت بازشناخت نقش آن در معماری با استفاده از مطالعات اسنادی و گردآوری اطلاعات مرتبط با فضای معماری ایرانی، مطالعات میدانی و مشاهدات عینی در جهت استخراج چارچوب نظری مناسبی برای روش شناسی تحقیق به کار گرفته شده است.
-3 معماری بر پایه فضا
فضا ماده جوهری معماری است و منبعی لایتناهی که بدون بعد سوم معنا و حضور معمارانه ندارد. معماری در همه اعصار با روشنایی فضا، چند زمانی فضا، خلوص فضا، سبکی و سنگینی فضا، تنوع فضا، چند ارزشی بودن فضا، غنای فضا و از این قبیل مفاهیم درگیر بوده است - حائری،1388،. - 19 فضا ماهتاًی بی شکل است، شکل بصری و کیفیت نوری و ابعاد آن بستگی کامل به حدودش دارد که توسط عناصر تشکیل دهنده فرم تعریف می شود.
وقتی فضا توسط این عناصر شروع به محصور شدن و سازماندهی شدن می کند، معماری ایجاد می شود و شخصیت فضا تابع نظم حاکم بین این عناصر است. فضای معمارانه با محدود شدن حادث می شود. می توان فضا را محبوس کرد، آنچه ما امروز با بناها و شهرهایمان کرده ایم. و می توان فضا را آزاد کرد، آنچه معمار ی ایران انجام داده است. برای اینکه محدود شدن را از بین ببرد و آزاد شود، بایددائماً بسط پیدا کند؛ بسط هایی از جنس خود یا از جنس نور یا از جنس چشم انداز و چنین است رفتار معماری ایرانی با فضا - حائری،1388،. - 139 یکی از ویژگی های فضایی در معماری ایرانی وجود فضایموّاج ذکر شده است.
موج دارای سیلان است و منحنی وار از موانع گذر می نماید. این فضا محصول نگاه تداوم فضایی مثبت به آن است. اردلان معتقد است که معماران ایرانی سعی داشته اند انسان را از میان فضای بی مانع - خلاء - عبور دهند و نه از میان توده جامد - ملاء - - اردلان،1380،. - 17 و بر این اساس هیچ تداوم گسلی یا سدی در راه عبور انسان پدید نمی آورد. آدمی، متداوما،ً در فضایی مواج و گسترنده که پیوسته یکتاست پیش می رود - معماریان، 1392،. - 492 چارلز مور4 میگوید: "وقتی از یک کف، یک سقف و چهار دیوار، اتاق ساخته می شود؛ در کنار شش عنصر، عنصر هفتمی به نام فضا وجود دارد که این عنصر اثری بیش از عناصر فیزیکی ای دارد که فضا توسط آنان ساخته شده است".
در مجموع باید گفت فضا به عنوان ظرف یا مکانی که فعالیتهای بشری در آن صورت می گیرد رابطه ای ناگسستنی با زندگی دارد و لحظه ای از زندگی روزمره آدمیان جدا نبوده است - معظمی، 1390،. - 60 تعاریف مختلفی که تاکنون از معماری ارائه شده است، اغلب به گونهای بر اهمیت فضا در معماری تأکید میکنند، بطوری که وجه مشترک بسیاری از این تعاریف، در تعریف معماری به عنوان فن سازمانده ی فضا است. به عبارت دیگر موضوع اصلی معماری این است که چگونه فضا را با استفاده از انواع مصالح و روشهای مختلف، به نحوی خلاق سازماندهی کنیم.
-4 معماری و خلاقیت فضایی
از نگاه میر میران دو ویژگی مشترک در تمامی آثار شاخص معماری جهان دیده می شود؛ حرکت به سوی کاستن از ماده و افزایش فضا، که در یک سیر تکاملی در تاریخ چند هزار ساله معماری جهان دیده می شود. این حرکت برگرفته از حرکت کلی جهان هستی از کیفیت مادی به کیفیت روحی است. ویژگی دوم پیوند دهنده آثار شاخص معماری جهان یا وجه مشترک آن ها خلاقیت معرفی شده است.
خلاقیت به دو شکل در اثر بروز می کند: یکی خلاقیت نظری، یعنی آن مینای فکری که اثر معماری بر آن استوار می شود و دیگر خلاقیت فضایی است که بخش معمارانه آن اثر را تشکیل می دهد. هر اثر معماری که فاقد خلاقیت باشد نمی تواند در سلسله عظیم آثار تاریخ معماری جهانی جایی داشته باشد. در جهان معماری خلاقیت در دو مسیر تحقق یافته است؛ خلاقیت مبتنی بر تعریف مجدد شیوه های سازماندهی فضا و خلاقیت مبتنی بر ارائه شیوه های نوین سازماندهی فضا. مسئله مهم پذیرش اجتماعی اثر ارائه شده و متعالی نمودن شیوه زندگی است.
-5 معماری و سازماندهی فضا
شیوه آرایش فضاها می تواند اهمیت نسبی و نقش عملکردی یا سمبلیکشان را در سازماندهی یک بنا روشن نماید . تصمیمات مبتنی بر اینکه چه نوع سازماندهی را در یک شرایط خاص باید بکار برد بستگی به خواسته های برنامه بنا؛ از قبیل نزدیکی های عملکردی، شرایط ابعادی، دسته بندی فضاها از نظر سلسله مراتب و شرایط دسترسی، نور یا دید دارد. و همچنین شرایط خارجی محل - سایت - که می تواند شکل سازماندهی یا گسترش را محدود کند، یا موجب شود که سازماندهی به طریقی صورت گیرد که برخی خصوصیات را در محل در نظر گیرد و از برخی دیگر دوری جوید.
سازمان یابی خلاق فضا در معماری ایران، در ارتباط متقابل با شیوه زندگی شکل گرفته است. استقرار فضاهای متنوع در درون شبکه ای آگاهانه و نامرئی متشکل از خصوصی ترین تا عمومی ترین فضاها، امکان تحقق تجربه های گوناگون برای حضور آدمی را فراهم آورده است. این توان در معماری ایران، از طریق رعایت طیف گسترده ای از حریم های فضایی و فضاهای بینابینی میسر شده است. فضا در معماری ایران در سه گونه، به طور همزمان و هم مکان در درون یک ساختار متمرکز و متوالی سازمان یافته است.
این سه گونه عبارتند از: فضای باز، فضای نیمه سرپوشیده و فضای سرپوشیده. ساختار فضایی عبارتست از؛ فضایی مرکزی که گرداگرد آن لایه های فضایی عمودی و افقی در درون شبکه ای نامرئی ترکیب شده اند. در این لایه ها و شبکه فضایی، هر جزء فضا؛ که م ی تواند باز، سرپوشیده یا نیمه سرپوشیده باشد. با دارا بودن امکان بسط عمودی و افقی، بسط نوری و بسط چشم اندازی از تشخیص، توانایی ترکیبو تشّخص برخوردار شده است. با تکیه بر این مصالح - نور و فضا - و با این شیوه های سازماندهی، معماری ایران همواره از غنای فضایی برخوردار بوده است.
-6 الگوهای فضایی معماری ایران
الگوهای معماری از طریق ترکیب عناصر و عوامل معماری و حالت های فضایی پدید می آیند. عناصر معماری شامل؛ سقف، کف، ستون و دیوار است و عوامل معماری؛ ورودی، هشتی، بهارخواب،3شاه نشین و اتاق. در مورد حالت، فضای غنی شده مراد است.
