بخشی از مقاله
چکیده
جنگ بزرگترین عرصه تقابل در جامعه بشری است و ادبیات جنگ آینهای است که نمودهای گوناگون آن را در قالب آثار ادبی به نمایش میگذارد.کتاب »پایی که جا ماند« مجموعه خاطرات آزاده عزیز کشورمان،جناب آقای سید ناصر حسینی پور،در روزگار اسارت است که به حق با زیبایی و صداقت،تقابل های موجود این دوران را بر صفحه تاریخ نگاشتهاند.هدف از این پژوهش،تحلیل محتوا با محوریت بشردوستی و اعمال ضد بشری در زندگینامه یخود نگاشتِ »پایی که جا ماند« است.نتایج نشان میدهد که نویسنده با پرهیز از هرگونه جانبداری و صداقت کامل به بیان حوادث پرداختهاست؛ گاهی فردِ به ظاهر دشمنی را در لباسِ دوست میستاید و زمانی،دوست و هموطنی را به خاطر دشمنیهایش نکوهش مینماید.به علاوه این اثر از لحاظ جامعه شناختی منبع خوبی برای پردازش تأثیر ایدئولوژی و عقیده بر عملکرد افراد به شمار میرود.
-1 مقدمه
در تاریخ زندگی بشری همواره با صحنه های رنج آور جنگ و نزاع رو به رو شدهایم.با دل های دردمند انسانهای ستمدیده هم دردی کردهایم،بر غمهایشان گریستهایم و ترنم سوگ بر لبها جاری ساختهایم؛اما به یاد ماندنی-ترین،زیباترین و تأثیرگذارترین بخش از این هم دردی ها را باید در ادبیات جنگ هر کشور که آماج حمله های دشمن متجاوز قرار گرفته،جست و جو کنیم. از این رهگذر ادبیات جنگ و پایداری ایران اسلامی نیز درخور توجه است و شاعران،نویسندگان و هنرمندان بسیاری در حوزه های مختلف هنر،ادبیات و سینما به بیان جنبه های گوناگون آن پرداختهاند.
یکی از بخش های پربار ادبیات جنگ درکشور ما،پرداختن به حوزه ادبیات داستانی است.در این میان،ثبت خاطرات شفاهی رزمندگان،جانبازان و آزادگان غیور ما جایگاهی ویژه دارد.شاید بتوان گفت اولین اثر از این دست که اقبال عمومی یافته و به شیوه های گوناگونی اعم از: نشرکتاب،بازگو کردن در رسانه ملی و پویا نمایی مطرح شده،کتاب زیبای»دا«نوشته خانم سیده زهرا حسینی است که بارها تجدید چاپ شده است.
یکی دیگر از آثار ماندگار در بخش خاطره نویسی جنگ،کتاب»پایی که جا ماند« به قلم آزاده عزیز و سرافراز،جناب آقای سیدناصر حسینی پور است.این کتاب اگرچه از نظر زبانی بسیار زیبا نگاشته شده است اما از آن جا که راوی محترم به خاطر گفتمان انقلاب اسلامی،وارد عرصه نبرد گشته،از جهت تقابل ایدئولوژی ها و اعتقادات و تبیین اهداف انقلاب اسلامی ایران،ارزشمند و قابل بررسی و پیگیری است.هدف نگارنده از این پژوهش،تجزیه و تحلیل تقابل های اساسی در زمینه رفتارهای بشردوستانه و ضد بشری در کتاب»پایی که جا ماند« است.
-2 پیشینه پژوهش
در زمینه تحلیل آثار ادبیات جنگ به ویژه حوزه نثر ادب فارسی،مطالعات بسیاری صورت گرفته است.به عنوان نمونه می توان به رنجبر - - 233:1390،رنجبر - - 105:1391 اشاره کرد.هم چنین مطالعاتی ویژه در مورد خاطره نویسی جنگ انجام شده که برای مثال می توان جمشیدی - - 7:1384،ایروانی - - 73:1386،شریف پور - - 209:1391،قیصری - - 113:1388 و معین الدینی - - 159:1388 را نام برد. جمشیدی در مقاله خود به بررسی رابطه هویت و جنگ با تکیه بر خاطرات جنگ پرداخته و معتقد است که جنگ یکی از مهم ترین عوامل خاطره نویسی در حوزه ادبیات پایداری در ایران بوده است.هم چنین باور دارد که خاطرات جنگ به خاطر نوع راوی که شاهدان و حاضران عینی ماجرا بوده اند،مستند و باارزش هستند.
البته آثاری از این دست از لحاظ مطالعات هویت شناختی اهمیت بسیاری دارند؛غیر حرفه ای بودن،تنوع سطح سواد،سن و مکان های جغرافیایی - محل زندگی - نویسندگان باعث شده که خاطره نویسان جنگ با پرهیز از تکلف و تصنع به روایت بپردازند. علاوه بر این،تحلیل محتوای خاطرات جنگ چون آینه ای است که مفاهیم ارزنده ای مانند: مردانگی،گذشت و ایثار،اخلاص و... را به تصویر می کشد و جنبه های متعالی هویت ایرانی را به نمایش می گذارد - جمشیدی، :1384 . - 18-19 ایروانی در پژوهش خود به مقایسه خاطره نویسی،زندگی نامه و سفرنامه پرداخته است.او ضمن برشمردن تعریف خاطره و بیان کارکرد خاطره نگاشته ها به تاریخچه خاطره نویسی در ایران اشاره می کند و قدمت این نوع نثر را در ادب فارسی به نخستین بخش اوستا،گاثه ها،مرتبط می داند.
در دوره اسلامی نیز خاطره نگاشت ها را به دوره های مختلف تقسیم می کند که عبارتند از:
1. از ابتدا تا اواسط دوره قاجار و انقلاب مشروطیت
2. از اواسط دوره قاجار و انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی سال1357
سپس به خاطره نویسی در عصر انقلاب اسلامی می پردازد و آثار خاطره نگاشت این دوره را به سه دسته تقسیم می کند که عبارتند از:
1. آثار مربوط به اوایل انقلاب اسلامی
2. آثار دوران جنگ تحمیلی
3. آثار نوشته شده پس از جنگ و خاطرات با موضوع آزاد
ایروانی به نوع دیگری از خاطره نویسی ادبیات جنگ که به قلم آزادگان عزیز میهنمان به رشته تحریر درآمده،اشاره می کند.وی تأسیس دفتر ادبیات و هنر مقاومت را در واپسین سال های دهه 60 و اوایل دهه 70،عاملی مؤثر در جهت انتشار مدون و منظم خاطرات رزمندگان و آزادگان می داند - ایروانی، . - 83-89 :1386 شریف پور و قیصری هر دو در پژوهش های جداگانه ای،خاطره نوشته های جنگ را از منظر طنزپردازی مورد بررسی قرار داده اند.
شریف پور مضامین طنز را در خاطره نوشته های ادبیات جنگ بررسی نموده است و شگردهای طنز نویسی این آثار را به دو دسته اصلی: طنز مبتنی بر موقعیت و طنز مبتنی بر عبارت تقسیم کرده است.هم چنین اهداف طنز پردازان خاطره نویس ادبیات جنگ را این گونه دسته بندی می کند: حفظ و افزایش روحیه،امکانات زندگی - غذا،تدارکات،خواب و بهداشت - ،اختلاف زبان،اِعزام،اخلاق و اعتقادات،خانواده،دست انداختن،سوء تفاهم و ترس - شریف پور،. - 214-217 :1391 قیصری در پژوهش خود،طنز را در مجموعه خاطرات سعید تاجیک به نام » جنگ دوست داشتنی« بررسی کرده است.نتایج این پژوهش حاکی از آن است که نویسنده از شگردهای ایجاد طنز یعنی طنز موقعیتی و طنز عبارتی استفاده نموده.به علاوه نقطه قوّت این اثر را در تلفیق شگردهای طنز پردازی عنوان کرده است - قیصری،:1388 . - 124-125
معین الدینی نیز طی مقاله ای،شگردها و زمینه های تداعی معانی را در کتاب »دا« مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.وی بر این باور است که استفاده از تداعی معانی در یادآوری خاطرات و بازگو کردن حوادث گوناگون،نقش مهمی بر عهده داشته است.هم چنین بسامد بهره گیری از شیوه تداعی معانی به شدت هیجان های عاطفی و روحی راوی داستان بستگی دارد.البته تداعی معانی در رمان »دا« به خاطر وجود دو عامل است:
1. حوزه معنایی و مفهومی حادثه های داستانی
2. شگردهای مشابهت،مجاورت - زمانی،مکانی،ذهنی - ،تضاد،تعلق خاطر،سیلان ذهن،حرکات،شکل و وضعیت پدیده ها،تکرار،و کوشش راوی - معین الدینی،. - 182- 183 :1388
با توجه به این پیشینه اجمالی و کوتاه در مورد ادبیات جنگ و به ویژه خاطره نویسی هم چنین نو پدید بودن کتاب »پایی که جا ماند« ضرورت دارد که این اثر مستند و ارزشمند مورد نقد،بررسی و تحلیل قرار گیرد.
-3 نگاهی به ادبیات جنگ در ایران
