بخشی از مقاله
چکیده:
اجزای بنیادین تشکیل دهنده داستان را عناصر داستان مینامنددر. مورد تعداد و ترکیب عناصر داستان اتّفاق نظر وجود ندارد؛امّا با تعمّق در آرای صاحبنظران میتوان این موارد را جزو عناصر داستان دانست: شخصیّت، پیرنگ، درونمایه، کنش، سبک و... . به طور طبیعی شاید اینگونه انتظار برود که عناصر داستان را باید در داستان جست و در خاطرهنوشتهها جایگاهی برای این عناصر یافت نمیشود؛امّا در پژوهش حاضر برآنیم این ویژگیها را در خاطرات بجوییم. بدین منظور یکی از خاطرهنوشتههای موفّق دفاع مقدّس، یعنی پایی که جا ماند را انتخاب و آن را از نظر ویژگیهای عناصر داستان بررسی و تحلیل کردیم.
پایی که جا ماندکتابی در قالب خاطرات است که به شکل روایت خاطرات شخصیّتی را که در شانزده سالگی راهی جبهههای نبرد حقّ علیه باطل میشود و به اسارت دشمنان در میآید بازگو میکند.نتایج پژوهش نشان داد که نویسنده کتاب، از بسیاری از عناصر داستان جهت پردازش بهیه اثر به خوبی که در موضوع جنگ و اسارت نوشته شده بهرهمند شده است. وی از توصیف جزء به جزء بهره گرفته و داستان را در قالب زاویهدید اوّل شخص گفته استشخصیّت. اصلیخود، راوی است که بسیار موفّق پردازش شده است. درونمایه اثر نشان دادن ظلم و ستم های رژیم بعثی عراق است . گفتو گوی متن خستگی و ملال را از خواننده گرفته و بر گیرایی داستان افزوده است. سایر عناصر نیز به نحوی در روند داستان تأثیر مطلوب داشتهاند.
کلید واژهها:عناصر داستان، خاطرهنویسی،ادبیّات دفاع مقدّس، کتاب پایی که جا ماند
مقدّمه
پایی که جا ماندکه یکی از آثار موفّق و ارزشمند در ادّبیات معاصر داستانی،به ویژه در حوزه ادّبیات دفاع مقدّس به شمار میرود، کتابی درقالب خاطرات است. این کتاب علاوه بر محتوای اثرگذارش که به بررسی جنگ و وضعیّت اسیران ایرانی در زندانهای مخفی عراق میپردازد، در سایر جنبهها نیز بسیار قوی عمل نموده و توانسته است تأثیر شگرفی بر علاقهمندان جبهه و دفاعمقّدس بگذاردسیّ.د ناصر حسینیپور، راوی داستان درسال 1350در روستای ده بزرگ - از توابع شهرستان گچساران - متولّد شده و تا نه سالگی در روستای مذکور زندگی کرده است. با شروع هجوم رژیم متجاوز بعثی عراق به ایران،خانواده سیّد ناصر حسینیپور جزء اوّلین کسانی بودند که از آن منطقه عازم جبهه شدندسیّ.د ناصر پس از اتمام پایهوّال راهنمایی، چون پدر و برادرانش از اعضای ثابت جبهه بود.
او در زمستان 1366 از واحد تخریب، به واحد اطلّاعات وعملّیات مأمور شد و در تاریخ 1367/4/4در شانزده سالگی به اسارت نیروهای دشمن درآمد و بعد از آزادی از زندانهای مخفی عراق، با پای قطع شده به ایران بازگشت و با یادداشت-هایش که در یک دفترچه کوچک بیست برگی ثبت کرده بود، کتاب هشتصد وهشت صفحهای پایی که جاماند را به ارمغان آورد. پایی که جاماند به صورت روایت بیان شده است. »روایت نوعی از کلام وسخنی است که "رویداد یا رویدادهایی" را بیان میکند؛ از این رو شامل آثار غیر داستانی مانند خاطرات، زندگینامهها، زندگینامه خودنوشت و متنهای تاریخی هم میشود؛ چون آنها هم رخداد یا رخدادهایی را بازگو می کنند. - «بینیاز،» - 108 :1387
یکی از مسائل مهم روایت شناسی این است که نویسنده تصویر قانع کننده از حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه را یا دست کم طبقات خاصّی از جامعه را بازنمایی کند« - همان: » . - 133روایت تصویر پرجنب و جوشی است که زندگی را در حال حرکت نشان میدهد و دگرگونی زندگی از لحظهای به لحظه دیگر را به نمایش میگذارد. روایت داستان نیست، خود داستان استهدف. روایت ارائه واقعیّتی است که خواننده آن را پیش چشم بیاورد و علاقهاش به آن جلب شود و شاید همدردی یا نفرت و کینه او را برانگیزد« - میرصادقی، . - 131 : 1387 این کتاب در پانزده فصل تدوین شده است.
هر فصلی از این کتاب اختصاص به یک مکان دارد نویسنده در طیّ آن فصلها جریانها و وحوادثی را که در دوران اسارت بر او ودوستانش رخ داده، بیان کرده است. در نوشتار حاضر سعی شدهاست به تشریح برخی عناصر داستانی پایی که جاماند، مانند موضوع، زاویه دید، مضمون یا درون مایه، طرح، صحنه، توصیف، گفتگو و... پرداخته شود. روش پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانهای انجام گرفته است.
پیشینه پژوهش
هویدا - - 1387 به بررسی دو عنصر از عناصر داستانی، یعنی درونمایه و شخصیّت در داستانهای کوتاه دفاع مقدّس پرداخته؛ امّا سایر عناصر داستانی را بررسی نکرده است. بارونیان - - 1381شخصیّتپردازی در داستانهای کوتاه دفاع مقدّس را تحلیل کرده است. افسردیر - - 1383 جایگاه ایثار و جانبا زی را در ادبیّات انقلاب برسی کرده و وارد عرصه عناصر داستانی نشده است. ناظری - - 1389سیر تحوّل و تطوّر ادبیّات داستانی دفاع مقدّس را مورد بررسی قرار داده است. امجدیان - 1392 - جلوههای ایثار و شهادت را در عناصر داستانیِ داستانهای برجسته دفاع مقدّس ارزیابی کرده است. جوادی یگانه و صحفی - - 1392 به تحلیل گفتمان کتاب دا پرداختهاند. همانگونه که دیده میشود هیچ پژوهشی درباره جایگاه عناصر داستانی در خاطره نوشتههای دفاع مقدّس، از جمله کتاب پایی که جا ماند انجام نشده است و پژوهش حاضر نخستین کار در این زمینه محسوب میشود.
- 1 موضوع :
موضوع از مهمترین عناصر داستانی و »شامل پدیدهها و حادثههایی است که داستان را میآفریند و درون مایه را تصویر میکند؛ به عبارت دیگر موضوعقلمرویی است که در آن خلاقیّت میتواند درونمایه خود را به نمایش گذارد« - میرصادقی، . - 217 : 1388 میتوان گفت که موضوع »مفهومی است که داستان درباره آن نوشته میشود و رخدادهای داستان به طور مستقیم یا غیر مستقیم به آن مربوط میشود؛ پس موضوعدر یک متن داستانی از چنان ظرفیّتی برخودار است که میتوندا کلّ مناسبات،شخصیّتها و رخدادهای مهم و کم اهمیّت داستان را حول خود سامان دهد. مفاهیمی همچون جنگ، عشق، تنهایی، فقر، وحشت و مرگ موضوعات داستانیاند. - «بینیاز، - 50 : 1387 موضوع کانون و مرکز توّجه داستان است که غالباً در مورد کسیچیزی، یا موقعیّتی است و آن
