بخشی از مقاله
چکیده
سنّت و مدرنیته از موضوعات اجتماعی است که بازتاب آن را در آثار ادبی میتوان دید. نویسندگان واقع گرا میکوشند درآثارشان به مسائل اجتماعی بپردازند و یک اثر داستانی-اجتماعی بیافرینند. در میان این گروه از نویسندگان میتوان به محمود دولت آبادی اشاره کرد. او در بیشتر آثارش مسائل جامعه را به تصویر در میآورد. یکی از موضوعات مطرح شده در آثار او پدیدهسنّت و مدرنیته و تقابل این دو با یکدیگر است.
نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد که با ظهور مدرنیته جوامع سنّتی دچار تنش و در نتیجه آسیب می شوند. هم چنین نقش مدرنیته در حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نقشی غیرقابل انکار است. داستانهای او نشان میدهد که مدرنیته در تغییر باورها و اعتقادات دینی مردم، مهاجرت، فقر و بیکاری، فساد و فحشا در جامعه سهم تعیین کننده ای به عهده دارد. از پیامدهای منفی مدرنیته یأس و سردرگمی، خودکشی، بی بند و باری اخلاقی است که در جای جای داستانها دیده می شود. محمود دولت آبادی در داستهاین خود بیشتر به بافت سنّتی جامعه توجّه میکند و سپس حضور مدرنیته را با حوادثی که رقم می زند، برای خواننده عینی تر میکند.
مقدمه
جامعه شناسی ادبیات یکی از رشتههای نوپای ادبیات است. »جورج لوکاچ« و»لوسین گلدمن« از برجسته ترین نظریه پردازان آن به شمار میروند. با توجّه به نگرش جدید، در یک اثر ادبی علاوه بر توجّه به جنبه اقتصادی خلق اثر و فرایند پذیرش آن از سوی خواننده، به بررسی محتوای اثر ادبی و رابطه آن با جامعه ای که اثردر آن خلقشده است، توجّه عمده ای میشود. - ر.ک عسگری، - 61 :1389 یکی از جنبه هایی که میتوان یک اثر ادبی را با توجّه به آن بررسی کرد، پدیده سنّته و مدرنیته است.
آثاری که با چنین رویکردی خلق میشوند، میتوانند تصویری واقعی از جامعه خود ارائه دهند. در جوامع نوپا که درتدایاب مسیر پیشرفت هستند، سنّت و مدرنیته به شکل آشکار حضور دارند. در بسیاری از این جوامع پایبندی به سنّت به شدّت ریشه دار است به طوری که در برخورد با پدیده مدرنیزه شدن و نوگرایی به دلیل آماده نبودن بستری مناسب برای پذیرش مدرنیته در بدنه خود دچار تنش زیادی میشوند.
رویایی سنّت و مدرنیته در زمینه های مختلف اقتصادی، سیاسی، نظام اجتماعی و فرهنگی کاملاً مشهود است. در کشورهای جهان سوم از جمله ایران این رویارویی آشکارتر از دیگر جوامع است زیرا در مسیر خروج از سنّت و مدرن شدن چالشهای زیادی وجود دارد و جامعهنوپای تجّددخواه ایران تا رسیدن به ثبات اجتماعی دستخوش تحوّلات زیادی میگردد.
داستان و رمان یکی از محمل هایی است که جایگاه مناسبی برای نشان دادن چالش میان این دو پدیده است. از نویسندگانی که به نوشتن داستانهایی رئالیستی میپردازد میتوان به »احمد محمود«، بعضی آثار »روانی پور« و »محمود دولت آبادی« و امثال آنها اشاره کرد. در داستانهای دولت آبادی به دلیل واقع نگری نویسنده تقابل سنّت و مدرنیته بهتر به تصویر در آمده است.
این پژوهش به تحلیل داستان »سفر« میپردازد و می کوشد با بررسی جنبههای سنّتی و مدرنیته این اثر تحلیلی از جامعه گذشته ایران داشته باشد: اینداستان از نظر نام گذاری نیز قابل تأمّل است. نام داستان به طور ضمنی به گذر سنّت و رسیدن به مدرنیته اشاره دارد. در این جا لازم است پیش از ورود به بحث در مورد داستان انتخابی، پیشینه، هدف و روش تحقیق مشخّص شود؛ سپس از دو مقولهسنّت و مدرنیته تعاریفی ارائه گردد؛ بعد از آن خلاصه ای از داستان بیان شود و در پایان داستان مورد نظر بررسی گردد.
پیشینه پژوهش
در زمینه بررسی دو پدیده اجتماعیسنّت«» و »مدرنیته«آثار متعدّدی به چاپ رسیده است که بعضی به نویسندگان توانمندی چون »منیرو روانی پور«، »احمدمحمود« و »زویا پیرزاد« پرداخته اند. از جمله مقالات ، مقاله ارزشمند چالش » سنّت و مدرنیته در رمان اهل غرق منیرو روانی پور« به قلم »قاسم زاده، فرضی و دهقان«، مقالهسنّت» و مدرنیته در رمان همسایهها« نوشته »مهبود فاضلی و فاطمه سادات حسینی«، هم چنین در مقاله »ادبیات داستانی و سرنوشت جامعه شناسی در ایران« نوشته »آزاد ارمکی و پرستش« و نیز مقالهچالشهای» سنّت و مدرنیته در چند داستان کوتاه معاصر ایرانی« نوشته »زهرا جان نثاری لادانی« وروایت» گذر از سنّت به مدرنیته در داستان طعم گس خرمالوی زویا پیرزاد« از »احمد گلی، فرهاد محمدی و سمیرا نظری« اشاراتی شده است.
مقالاتی نیز در زمینهآثار دولت آبادی نوشته شده است؛ البته لزوماً به دو مقوله مورد نظر پژوهش حاضر نمیپردازد. از جمله مقاله »بررسی و تحلیل عناصر بومی - دینی و ملی - بزرگترین رمان فارسی« از »مصطفی گرجی« که به رمان کلیدر پرداخته است. همچنین مقالهسنّت» های ایرانی ادبیات عامه در کلیدر« نوشته »رضا نواب پور« و مقاله»نقد جامعه شناختی رمان سفر محمود دولت آبادی« نوشته »ادهمی، جهانگیری، دیداری« که به نتایج مفیدی در زمینه نقد جامعه شناسی دست یافته است.
روش، اهداف و ضرورت پژوهش
این پژوهش بر پایه توصیفی تحلیلی است. ابتدا پس از مطالعه چندین مجموعه از داستان های دولت آبادی، داستان »سفر«، انتخاب شد و مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش بر پایه نظریات جامعه شناسانی مانند »گیدنز« و »برمن« انجام شده است. با بررسی داستان، عناصری که در زمینهسنّت گرایی و مدرنیزه شدن جوامع وجود دارد، استخراج شد و در دسته بندیهای مشخّصی قرار گرفت.هدف در این پژوهش یافتن پاسخ برای پرسش هایی است که با مطالعه آثار دولت آبادی در ذهن ایجاد میگردد. پرسشهایی از جمله:
-1 آیا داستانها میتوانند انعکاس دهنده مسائل اجتماعی جوامع باشند؟
-2 آیا داستانهای دولت آبادی دارای چنین قابلیتی هست؟
-3 داستان مورد نظر تا چه اندازه منعکس کننده فضای جامعهسنّت گرای مدرنیزه شده است؟
-4 نقش مدرنیته در جامعه های آماری داستان منتخب در این پژوهش چیست؟
-5آیا مدرینته در این داستان در تقابل با سنّت است؟
این پژوهش میکوشد با یافتن مظاهر سنّتی و مدرنیته و قرار دادن آنها در کنار یکدیگر به تقابل این پدیده در جوامع دست یابد. یکی دیگر از اهداف این پژوهش آن است که حوادث و وقایع داستان را به واقعیتی در اجتماع ارجاع دهد تا تصویر کامل تری از جامعه به نمایش گذاشته شود.
