مقاله تهدیدات توسعه منابع آب در خاورمیانه

بخشی از مقاله

تهدیدات توسعه منابع آب در خاورمیانه

چکیده
آب اولین نیاز حیاتی انسان و همه موجودات زنده می باشد، بر اساس آیات قرآن کریم، سازمان و قوام آفرینش الهی بر آب نهاده شده است. تهیه اطمینان بخش آن براي مصارف خانگی، کشاورزي و صنعتی از دغدغه هاي دائمی بشر بوده و منابع آب دائمی در ایجاد سکونتگاه ها و رشد فعالیتهاي اقتصادي سهم مهمی داشته اند. در متغییرهاي جغرافیایی که یکی از عوامل واگرایی و تهدید امنیت منابع می باشد، متغییر آب جایگاه خاصی دارد که گاهی به صورت؛ اختلاف در مالکیت آب، اختلاف در مکان خط تقسیم آب، عدم دسترسی دولت محاط در خشکی به آبهاي آزاد، رودخانه هاي مارپیچ در مرز، جابجایی مسیر آب، جلوگیري از جریان آب رودخانه به کشور همسایه توسط کشورهاي بالادست، باعث تنش و تهدید منابع بین کشورها شده است. در این مقاله به بررسی متغییر آب و مسایل پیرامون آن بویژ مسایل مربوط به تهدیدات توسعه منابع آب در خاورمیانه پرداخته می شود.
تهیدات منابع آب به دو صورت ممکن است مشاهده شود؛ یکی استفاده از روشهاي خشونت بار براي حل اختلافات مربوط به آب در جوامع کوچک و محلی در مورد حقابه به ویژه درمناطق گرم و خشک که به صورت موروثی هم درآمده و دوم آنکه در سطح بین الملل گاهی ایجاد محدودیت توسط یک کشور همسایه می تواند موجب تحریک احساسات ملی گرایانه و به همراه آن بروز احساسات خصمانه علیه کشورخاص گردد. لذا ریشه بسیاري از تنشها در مقوله آب می گنجد. امروزه اختلاف بر سر منابع آبی صرفا مصرف آن در بخش کشاورزي، آب شرب، مصارف خانگی و صنعتی نیست، بلکه گاهی موضوع کشتیرانی، تردد و حمل و نقل از مرزهاي مشترك آبی تا رسیدن به آبهاي آزاد بین المللی نیز تنش زا شده است.
در منطقه خشک و بی حاصل خاورمیانه آب از اهمیت استراتزیک برخوردار است که می تواند دلیلی براي دشمنی و اقدامات خصمانه و بهانه جنگ باشد. کشورهاي مصر، اردن ، اسرائیل، مناطق اشغالی ، ترکیه ، سوریه، عراق، شبه جزیره عربستان ایران ... به صورت بالقوه و بعضی بالفعل با مشکل آب از بعد داخلی و خارجی دست و پنجه نرم می کنند. تاکنون جنگهایی در خاورمیانه به خاطر مالکیت و یا تصاحب آب و یا استفاده تجاري و امنیتی از رودخانه ها رخ داده است که جنگ شش روزه اعراب اسرائیل، جنگ 8 ساله عراق علیه ایران و ... بارزترین آنهاست.
حوزه هاي آبی رود نیل ، رودهاي دجله وفرات، رود اردن ، لبنان ، فلسطین اشغالی، بلندي هاي جولان، اروندرود و هیرمند دربین کشورهاي همسایه مورد اختلاف وتهدید می باشند. مصرف بی رویه آب، نبود مدیریت صحیح در مصرف و عدم سرمایه گذاري مشترك منطقه اي، همگی تهدیداتی براي توسعه منابع آب در آینده خاورمیانه می باشند.
البته نهادهاي تخصصی ذي ربط می توانند با همکاري هاي بین المللی، منطقه اي و ملی در حفظ و توسعه منابع آبی تلاش نموده و به نگرانی هاي موجود در خاورمیانه پایان دهند.
تهدیدات توسعه منابع آب درخاورمیانه
مقدمه
یکی از نیازمندیهاي اولیه حیات انسان، تهیه اطمینان بخش آب براي مصارف خانگی ، کشاورزي و صنعتی است، درنتیجه منابع آب دائمی در ایجاد سکونتگاه ها و رشد فعالیتهاي اقتصادي سهم مهمی داشته اند. در اهمیت آب براي زندگی بشر همان بس که پروردگار متعال در 43 سوره شریفه قرآن در حدود 63 مرتبه از آب تحت عنوان ماء با معانی گوناگون یاد نموده که یکی از ان ها عبارت است از (وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ ) ( سوره هود آیه .(7 یعنی: "و اوست آفریدگاري که آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید و (پیش از آن) عرش او بر آب استوار بوده است «. از این آیه به گواهی احادث بسیار و تفاسیر بر می آید که سازمان و قوام آفرینش الهی بر آب نهاده شده است و ماده اصلی آفرینش زمین و آسمان آب بوده و آفریدگار بزرگ، زمین و آسمانها و ستارگان را از همان ماده پدید آورده است.1
در بیان نظریه هاي واگرایی همانطوري که عوامل و انگیزه هایی سبب توسعه همکاري و همگرایی بین واحدهاي سیاسی می شوند، عوامل مختلفی نیز وجود دارند که در واگرایی و ایجاد تعارض و تهدید منابع میان دولتها دخیلند، این متغییرها باعث جدایی و دوري واحدهاي سیاسی از یکدیگر شده و زمینه هاي بحران و جنگ را فراهم می کنند، که بعضی از آنها عبارتنداز: متغییرهاي انسانی، واحدهاي مجزاي سیاسی و حاکمیت جداگانه و تقویت ملی گرایی، متغییرهاي جغرافیایی؛ مثل کوچ فصلی عشایر ، وابستگی قومی فرهنگی ساکنان مرزها ، طمع ورزي نسبت به منابع اقتصادي مهم در خاك همسایه، وجود منابع اقتصادي مشترك روي خط مرزي ،حق دسترسی دولت محاط در خشکی به آبهاي آزاد ازطریق کشور همسایه، اختلاف نظر در مکان خط تقسیم آب ، رودخانه هاي مارپیچ در مرز، جابجایی مسیر آب، جلوگیري از جریان آب رودخانه در کشور همسایه بوسیله کشورهاي بالادست،(نقشه-(1 و به طور کلی اختلاف بر سر منابع آب از عوامل مهم تنش و تهدید منابع بین کشورها می باشد.2 همانطوري که می دانید در این مقال مجال بررسی عوامل تهدید و تنش در همه زمینه ها وجود ندارد لذا به بررسی متغییر آب و مسایل پیرامون آن بویژ مسایل مربوط به تهدیدات توسعه منابع آب در خاورمیانه پرداخته می شود.
درگذشته توسعه منابع آبی در مقیاس محلی صورت می گرفته و هدف آنها تامین آب فوري براي کشاورزي و مصارف خانگی از منابع آبهاي سطحی و یا زیرزمینی بوده است. با افزایش جمعیت و بخصوص رشد سریع شهرهاي بزرگ اغلب منابع آب محلی پاسخگوي همه تقاضاهاي جدید نیست، لذا برخی کشورها الزاما تعدادي پروژه هاي عظیم آبی را به کار گرفته اند که بی تاثیر برمنابع آبی همسایگان نبوده و در برخی موارد باعث بروز مشکلاتی نیز شده است.

در کنار اختلافات مربوط به زمین، درگیریهاي مربوط به حقوق آب نیز مشکل اساسی را در حفظ روابط اجتماعی مسالمت آمیز در مناطق روستائی خاورمیانه تشکیل داده و در برخی موارد هنوز هم ادامه دارد. تاجایی که گاهی شنیده می شود یا در نشریات نوشته می شود که چند روستایی برسر تقسیم آب برروي هم اسلحه کشیده اند، و برخی اوقات منجر به قتل نیز شده است. نگارنده درمحل زندگی خود مشاهده کرده که تقسیم آب درمنطقه کویري ابرکوه براساس زمانبندي دقیق (دقیقه وثانیه) صورت گرفته و به عنوان حق الناس، جنبه دینی به خود گرفته ، و درمورد حلال یا حرام بودن ثانیه هاي آن حساسیت خاصی وجود دارد وکشاورزان مقید به رعایت آن هستند. و درصورتی که کسی از این قانون سرپیچی کند با برخورد سخت دیگران روبرو خواهدشد.
مفاهیم این جهت گیري تاریخی و فرهنگی در دومقوله می گنجد: اول آنکه استفاده از روشهاي خشونت بار براي حل اختلافات مربوط به آب حالتی موروثی دارد، درجوامع روستایی جنگ هاي کوچک ومحلی بسیاري درمورد حقابه وجود داشته، به ویژه درمناطق گرم وخشک بیشتر مشاهده می شود. دوم آنکه ، چون آب در زندگی روزمره نقش حیاتی و تعیین کننده دارد، ایجاد محدودیت در آن توسط یک کشورهمسایه می تواند به راحتی موجب تحریک احساسات ملی گرایانه و به همراه آن بروز احساسات خصمانه علیه آن کشورخاص گردد. هردوي این عوامل می توانند به اوج گیري بحرانها کمک کنند و راه را براي اقدامات خشونت آمیز توسط بازیگران عمده هموارسازند. به طوري که، ریشه بسیاري از تنشها در همین مقوله می گنجد. البته اختلاف بر سرمنابع آبی صرفا مصرف آن در بخش کشاورزي و آب شرب و مصارف خانگی و صنعتی نیست، بلکه گاهی موضوع کشتیرانی ، تردد و حمل و نقل از مرز کشوري تا رسیدن به آبهاي بین المللی نیز تنش زا شده است.

اهمیت آب در خاورمیانه: آب درمنطقه خشک و بی حاصل خاورمیانه کلمه اي سحر آمیز است. آب است که شیوه زندگی را دراین منطقه تعیین می کند. زمانی که کمیاب شود می تواند دلیلی براي دشمنی و اقدامات خصمانه و بهانه جنگ باشد. کمبود فصلی آب به همراه از بین رفتن کیفیت آن پیش بینی هشدار دهنده اي در مورد خاورمیانه ارائه می دهد و این هشدار به ویژه در مورد مصر، اردن ، اسرائیل، مناطق اشغالی ، ترکیه ، سوریه، عراق و ایران صادق است.(سلام،1373/3/3،ص(8 در 50 سال گذشته 37 مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده است که همه آنها به جز 7 مورد مربوط به منطقه خاورمیانه می باشد. چنان که طبق اعلام مطالعات سازمان ملل متحد کمبود آب، بحرانی حاد در سراسر خاورمیانه می باشد.3
با توجه به اینکه %80 سرزمین هاي منطقه خاورمیانه خشک و فاقد آب کافی می باشد و از طرفی انبوهی از جمعیت در این نقطه از جهان زندگی می کنند، مهم ترین مسئله براي زندگی و ادامه حیات در آینده تامین آب است. سازمان ملل متحد نیز از این موضوع غافل نبوده و شعار »آب، گنج هزاره سوم« و در کنار آن دهه 2005 تا 2015 را دهه آب معرفی کرده است.٤
خاورمیانه اصولا ذخایر آبی کمی دارد. کمترین آبهاي جهان در این منطقه است مقایسه رشد جمعیت با مقدار ذخایر آب موجود در خاورمیانه به خوبی نشان می دهد که براي هر نفر مقدار حداقل 1000 متر مکعب آب در سال وجود دارد، که در مقاسیه با کشورهاي صنعتی بسیار ناچیز است. برابر گزارشهاي مرکز مطالعات استراتژیک بین المللی در سالهاي آینده آب ، نه نفت، عامل تعین کننده درمنطقه خواهد بود. در بسیاري از کشورهاي خاورمیانه مقدار آب ذخیره سرانه حتی زیر1000 متر مکعب است. در اغلب این کشورها، به رغم کمبود آب، مردم بی رویه آب مصرف می کنند.( سیالت خارجی ، ش3، ص(571

در رابطه با مصرف بی رویه آب ژاك دیوف، دبیرکل فائو، در حالی که مصرف محتاطانه آب را درخواست می نماید، می گوید: "درحال حاضر ما آب را با اسراف بسیار مصرف می کنیم. براي رشد مواد غذایی و ذخیره شهرهایمان، مقادیر عظیمی آب را بیهوده رها می نماییم. %60 آبی که در آبیاري مصرف می شود، هدر می رود. ما رودخانه ها و دریاچه ها را آلوده کرده ، ارزش و بهره گیري از این ذخایر حیاطی تدارکاتی براي خانه، کشاورزي و صنعت را کم بها می دهیم." (همشهري، 1373/8/2،ص(9

پیش بینی می شود در آینده مسئله تقسیم ذخایر آب ، بحرانهاي مربوط به اقلیمهاي قومی و مسائل ارضی را دامن زده و به یک عامل قدرت تبدیل گردد. یکی از مشکلات موجود درخصوص تقسیم ذخایر آب واقع بودن مسیر رودخانه در بین چند کشور است. این رودخانه ها به همه کشورها تعلق دارد و باید نیازمندي هاي تمام کشورها را تامین کنند. مصر، سوریه، عراق، ایران... درمورد رودخانه هاي عبوري داراي حقوق هستند. یکی از علتهاي اختلاف اسرائیل با سوریه نیز برسر ذخائر موجود آب در سرزمین هاي مورد منازعه می باشد. دولت ها کوشش خواهند کرد تا ضمن تسلط بر آب هاي منطقه نفوذ خودرا توسعه دهند. جمهوري اسلامی ایران نیز به همین منظور دست به اقدامات و ابتکاراتی از قبیل ایجاد سد، محدود کردن استخراج آبهاي زیرزمینی، آبیاري قطره اي، آبیاري زیرزمینی با استفاده از لوله هاي سفالی و .... زده است. درهمین رابطه رییس جمهور اسبق ایران آقاي هاشمی رفسنجانی گفت:»محدودیت منابع آب در جهان در حال حاضر از مسائل عمده است و احتمالا در آینده نیز یکی از بحرانهاي عمده جهان حول محورآب خواهد بود. بنابراین جلوگیري از هدررفتن این ماده حیاتی براي کشور ما نیزاهمیت ویژه اي دارد.)«جمهوري اسلامی، 1373/5/1، ص(3
پطروس غالی دبیر کل اسبق سازمان ملل متحد طی سخنانی ابراز داشت که: »جنگهاي آینده خاورمیانه به خاطر نفت نخواهد بود. بلکه بیشتر بخاطر آب خواهد بود که پیوسته مقدار آن در این منطقه کاهش می یابد. جمعیت خاورمیانه در قرن آینده از 300 میلیون به 900 میلیون نفر افزایش خواهد یافت و برخلاف این امر منابع آب شیرین به عنوان عامل ادامه حیات پیوسته رو به کاهش خواهد گذاشت.« (اطلاعات ،1371/2/19،ص(12

هنگامی که تئودورهرتزل یکی از رهبران جنبش صهیونیسم، دور نماي یک اسرائیل بزرگ را ترسیم می کرد، مسئله منابع آبی را بیش از هر موضوع دیگر مورد توجه قرار داد. او در ارتباط با نحوه ایجاد اسرائیل بزرگ از نیل تا فرات گفت: »بنیانگذاران حقیقی دولت یهود در آینده کارشناسان و مهندسان آب خواهند بود.« دیوید بن گورین، نخست وزیر اسبق رژیم صهیونیستی در سال 1955م 1334)ش) پا را از این فراتر نهاده و در مورد اهمیت منابع آبی گفت: »امروز یهودیها بر سر منابع آبی با اعراب می جنگند. نتایج این جنگ با سرنوشت اسرائیل رابطه مستقیم دارد اگر دراین نبرد موفق نشویم دیگر جائی درسرزمین فلسطین نخواهیم داشت.)«جمهوري اسلامی ،1373/9/1،ص(12

پائولولمبومدیر برنامه توسعه سازمان ملل در عراق در نشستی که درچارچوب هفته جهانی آب در استکهلم پایتخت سوئد برگزار شده بود، اعلام کرد مهم ترین منبع راهبردي در خاورمیانه و کشورهاي همسایه این منطقه ، نه نفت و نه گاز، بلکه آب است. وي افزود: »در حالیکه جمعیت منطقه خاورمیانه در حال افزایش است و خشکسالی نیز به طور روز افزون در این منطقه گسترش می یابد، منابع آب بیش از پیش در حال کوچکتر شدن و کیفیت آبها نیز رو به وخامت است.« وي همچنین گفت:»مسئله گرم شدن کره زمین به تدریج نشانه هاي خود را در خاورمیانه آشکار می کند؛ دیگر زمان طرح ریزي یا توسعه راهبردهایی براي زمانی در آینده ، یعنی بین ده تا پانزده سال دیگر نیست بلکه باید همین حالا وارد عمل شد.5« در همین راستا برنامه توسعه سازمان ملل در مورد شدت گرفتن بحران آب در خاورمیانه هشدار داده و خواستار اقدام فوري در این زمینه شد. علاوه بر تأثیر تغییرات آب و هوایی بر کیفیت و کمیت منابع آب در منطقه خاورمیانه، این منطقه از فقدان سیاست گذاري هاي کارآمد در تقسیم منابع آب در جهان و درگیري هاي مرزي بر سر منابع آب رنج می برد.
با توجه به موارد مذکور در می یابیم که حیاتی ترین ماده اي که انسان به آن نیاز دارد، آب است. هرچند آب در تمام دنیا اهمیت دارد ولی نظر به اینکه منطقه خاورمیانه داراي منابع آبی کم و جمعیت زیاد و نزولات آسمانی اندك برخوردار می باشد، (نقشه-(2 از طرفی الگوي مصرف مشخصی هم تاکنون براي آن در نظر نگرفته اند، لذا از اهمیت استراتژیک برخوردار بوده و احتمال اینکه منازعات آینده بر سر این ماده حیاتی باشد بیشتر از موارد و مسایلی چون نفت، گاز، زمین ، مرز و منابع مختلف دیگر است. البته اهمیت هر چیزي و هر نعمتی از نعمات خداوند متعال زمانی مشخص می شود که یا از دست برود و یا اینکه با کمبود روبرو گردد. در منطقه خاورمیانه هم این موضوع دیده می شود که بعضی از مکانها به دنبال خشکسالی و نبود آب منجر به کوچ ساکنانش شده است و علت پی بردن به اهمیت آب در خاورمیانه هم به خاطر کم شدن آن می باشد. براي رفع این نگرانی بزرگ صاحب نظران و متخصصان باید با همفکري و همکاري و با رعایت عدالت در تقسیم منابع آبی بین مصرف کنندگان اقدامی مفید انجام دهند تا اینکه در آینده با مشکل روبرو نشوند.

بررسی منابع آبی درخاورمیانه و اختلافات موجود بین کشورها
در خاورمیانه منابع آبی متعددي وجود دارد که برخی از آنها خارج از این منطقه سرچشمه می گیرند، و بسیاري از کشورها هستند که منابع آبی آنها از کشورهاي دیگر به سمتشان می آیند. عبور مسیر آب از کشورهاي متعدد درخاورمیانه مشکلی شده است که گاهی کشورهاي بالادست به خاطر در دست داشتن شریان حیاتی همسایگان، از آب استفاده هاي سیاسی نموده و زیردستان را تحت فشار قرار می دهند که نمونه هاي بارز آن در مصر و سوریه و عراق مشهود است. برا مثال هرگاه ترکیه اراده کند می تواند آب را بر روي عراق و سوریه ببندد. همان کاري که در سال1990 به بهانه آبگیري سد اتاتورك انجام داد. دراین قسمت به بررسی بعضی از حوزهاي آبی خاورمیانه و منازعات احتمالی آنها پرداخته می شود:

-1 وضعیت رود نیل و جنگ برسر آبهاي طبیعی: رود نیل با 6671 کیلومتر طول طولانی ترین رودخانه جهان است(نقشه-(3 که در مسیر آن 8 کشور(مصر، سودان، رواندا، اتیوپی، تانزانیا، اوگاندا، کنیا و جمهوري کنگو 6( واقع شده اند و رشد جمعیت آنها سالانه یک ملیون نفر است. در این رود سالانه 83/08 میلیارد مترمکعب آب جریان می یابد. آب رود نیل در نهایت به دریاي مدیترانه می ریزد. در کناره هاي این رود فضاي سبز ایجاد شده و مردم کشاورزي می کنند. زیرا سایر مناطق این کشورها بسیار خشک است . در مصر %95 جمعیت در امتداد این رود زندگی می کنند. %97 آب آشامیدنی و مصارف کشاورزي آنها از رود نیل تامین می شود. %27 انرژي تولیدي مصر نیز از توربینهاي سداسوان بدست می آید. مصر از آب رود نیل درجهت منابع امنیتی و ملی خود نیز بهره برداري می کند. (سیاسیت خارجی، ش3، ص(572
خشکسالی در سودان و قحطی سالهاي گذشته در ایتوپی وابستگی به رود نیل را افزایش داده، این در حالی است که آب رود نیل در حال کاهش و از میزان آب سد اسوان نیز سال به سال کاسته می شود. در سال هاي گذشته کاهش حجم آب و ادامه خشکسالی سبب بروز تشنجاتی بین کشورهاي واقع در مسیر رودخانه شد، مصر سایر کشورها را به خاطر عدم همکاري براي حل مشکل آب سرزنش کرده و مدعی است که آنها خطر افزایش بحرانها را دامن می زنند. حتی در بحث جدایی بخش جنوبی سودان(منطقه دارفورکه درسال1389طی یک رفراندوم استقلال یافت) ازبدنه اصلی آن کشور به واسطه افزایش بازیگران حوزه نیل مورد مخالفت مصر قرار داشت. هم اکنون بین کشورهاي مصر و ایتوپی برسر مسئله آب اختلافاتی وجود دارد. دولت ایتوپی در نظر دارد از طریق ایجاد سدهایی در مسیر رودخانه، زمینهاي زیر کشت خود را آبیاري کند. در این راستا اسرائیل می تواند به وسیله همکاري با مهندسین اتیوپی در امر سد سازي بر روي مصر تاثیر بگذارد و درواقع مردم مصر را تحت فشار قرار دهد و از این طریق خواهان امتیازاتی از آن کشور باشد. مصر نیز ضمن استناد به قوانین بین المللی به اطلاع دولت ایتوپی رسانده است که در صورت لزوم در جنگ وارد خواهد شد.7 طی قراردادي که بین مصر وسوران درسال 1959منعقد شد سهم مصر55/5 وسودان 18/5میلیارد متر مکعب از آب رودخانه است که درصورت خشکسالی سودان طلب آب بیشتري را می کند. (سیاست خارجی ، ش2، ص(573

-2 حوزه رودخانه هاي دجله و فرات: رودخانه هاي دجله و فرات نیز در خاورمیانه مورد اختلاف هستند.8
این دو رودخانه در مسیر کشورهاي ترکیه ، سوریه ، عراق قرار دارند.(نقشه-(4 دو کشور سوریه و عراق عمدتا مناطق کویر نشین زیادي داشته و از وضعیت جوي خوبی برخوردار نیستند. سوریه %79 و عراق %66 آب مورد نیاز خود را از طریق رودخانه هاي خارجی تامین می کنند. ترکیه بیشترین استفاده را از این آبها می برد و در قسمت جنوب شرقی کشور سدهایی احداث کرده است. بخش اصلی طرح، سد آناتورك است که توسط پیمانکاران سوئسی ساخته شده و در سال 1992 به مرحله بهره برداري رسیده است. ترکیه خود را صاحب و مالک اصلی جریان آب در کشورش می داند و معتقد است هر چه در سرزمینش واقع شده تحت حاکمیت مطلق این کشور است.(سیاست خارجی،ش3، ص(573 اقدامات ترکیه در سال 1990 موقع آب گیري سد آناتورك و کم کردن سهمیه عراق و سوریه از فرات به میزان 300 متر مکعب در ثانیه در سال 1991 (زمان جنگ دوم خلیج فارس) باعث شده که کشور هاي عراق و سوریه اعتراض شدید نموده و اقدام ترکیه را محکوم نمایند. مساله آب در ترکیه و کشور هاي همسایه جنوبی آن به تشنجات سیاسی نیز دامن زده و اختلافات ارضی و قومی آنان را تشدید می کند و بی توجهی و عدم رعایت اصول قراردادها و حقوق رود خانه هاي بین الملل کار را پیچیده تر می کند.
اوزال رئیس جمهور وقت ترکیه، براي خاتمه دادن به مشکل آب پیشنهاد کرده بود از طریق ایجاد دو خط لوله که آنها را خط لوله هاي صلح می نامید، آب را به سوریه، اردن و اسرائیل برساند و بخش دیگري را نیز به کشورهاي حوزه خلیج فارس متصل کند. ولی به خاطر وابستگی که این طرح براي کشورهاي عربی ایجاد می کرد آنها مخالفت کردند و ازطرفی سوریه موافق انتقال آب به اسرائیل نبود. دولت دمشق گفته بود تا زمانی که اسرائیل ارتفاعات جولان را پس ندهد نباید آب در اختیارش قرار گیرد. اسرائیلی ها نیز می گفتند آبی که از طریق لوله وسوریه به اسرائیل برسد وابستگی اسرائیل را به آن کشور افزایش خواهد داد. پیشنهاده اوزال در کنفرانس نوابر1991 در آنکارا بحث وبررسی شد ولی بی نتیجه ماند و اختلافات برسر لوله هاي صلح حل نشده باقی ماند. سفر نخست وزیر ترکیه به فلسطین اشغالی در پائیز 1373ش خشم سران حزب اسلامگراي ترکیه را برانگیخت، روزنامه ملی گازته در شماره مورخ 1373/8/13 خود در مطلبی تحت عنوان »شرمگین هستم« با درج خبرسفر خانم تانسوچیللر به فلسطین اشغالی به نقل از عبداله گل معاون وقت حزب رفاه ترکیه نوشت: »هدف اصلی چیللر از سفر به تل آویو فروش آب آشامیدنی رودخانه ماناوگات به اسرائیل است.« همچنین گفت: »در صورتی که حزب رفاه قدرت سیاسی را در ترکیه به دست بگیرد اجازه اجراي این قبیل طرح ها را نخواهد داد.« (جمهوري اسلامی،1373/8/14،ص(16

هنوز اختلاف بر سر تقسیم آب بین کشورهاي سوریه، عراق و ترکیه وجود دارد که می تواند هر زمان با اندك بهانه اي به بحرانی بزرگ مبدل شود. چنان که، در سال 1975 با تاسیس سد الثوره در سوریه، عراق نیروهاي نظامی خود را به مرز سوریه گسیل داشت و دو کشور تقریبا به حالت جنگی درآمدند.(کاظمی، حسین، ص(86 قابل ذکر است بحران آب به ویژه حوزه رود دجله و فرات اعراب را از ایجاد امپراتوري عثمانی دیگر به نام ترکیه به خاطر کنترل منابع آبی آنها می ترساند. آنچه از شواهد امر بر می آید، اختلاف سه کشور در خصوص سهمیه آب، تشنجات سیاسی، مشکلات قومی(پرآب ترین ارتفاعات منطه محل سکونت کردها می باشد) و رقابت برسر قدرت در منطقه به ویژه حساسیتی که نسبت به منابع آب دارند، به این آسانی قابل حل نیست. از آنجایی که این سه کشور با مشکل رشد فزاینده جمعیت مواجه بوده و نیاز مبرم به آب دارند، خطر درگیري در مواقع کم آبی بین آنها محتمل است. لذا لازم است براي جلوگیري از درگیري هاي احتمالی فکر اساسی کنند.

-3 حوزه هاي آبی اردن: اردن با توجه به رشد زیاد جمعیت و کمی آب در آینده خواه ناخواه احتمال درگیریش با کشورهاي همسایه زیاد است. حسین شاه سابق اردن گفته بود: »به نظر او جنگی دیگري با اسرائیل مگر برسر آب غیر قابل تصور است.)«فصلنامه خاورمیانه، ش3، ص(601 با امضاءپیمان صلح بین اردن واسرائیل تنها مشکلی که هنوز حل نشده و برسرآن اختلاف دارند، مسئله آب است. در حال حاضر، تقسیم آب به طور صحیح انجام نمی شود. اردن با توجه مشکلات مالی وعدم مدیریت صحیح مقامات آن کشور بر جریان آبهاي موجود، قادر به ایجاد سد نیست. رود اردن رودخانه بسیار کوچکی است که سالانه 1/3 میلیارد مترمکعب آب درآن جریان دارد.

آب قسمت علیاي رود که بخش مهمی از نیازهاي آب آشامیدنی اسرائیل را تامیین می کند، براي این کشور بسیار حائزاهمیت است. ادامه این آب به جنوب غربی سوریه ودر بالا به جنوب لبنان وسرزمین هاي کرانه غربی و نوارغزه می رسد این مناطق به ویژه اردن وسرزمین هاي اشغالی، بابیشترین کمبود آب در خاورمیانه مواجه هستند. به همین دلیل نیز مشکل آب بخش عمده اي از برنامه صلح خاورمیانه را در برگرفته است. این مشکل از زمان کنفرانس مادرید((1991 مطرح بود و تاکنون نیز حل نشده است. بحران اسرائیل پیش از آغاز مذاکرات مادرید وارد مرحله بسیار حاد وخطرناك شده بود، زیرا بهره برداري کشاورزي به حداکثر خود رسیده بود وتمامی منابع آبی موجود و حتی منابعی که متعاقب جنگ 1967 تصرف کرده، مستهلک شده بودند. درحقیقت کار به جایی رسیده بود که اسرائیل عملا باکسري آب روبرو شده بود.(فصلنامه خاورمیانه ،ش1، ص(47 اختلاف بر سر مقدار ذخائر آب موجود دلایل سیاسی پشت پرده اي دارد. چرا که اسرائیل بر خلاف سایر کشورها مرزهاي مشخص طبیعی ندارد. قسمت عمده اي ازذخائر آبهاي آن در شمال (رودخانه لیتانی در لبنان)، کلیه مناطق آبخیز اردن و رودخانه هاي حسبانی و بانیاس (درسوریه )، آبهاي ارتفاعات جولان وشرق رود اردن(یرموك)و آبهاي کرانه غربی رود اردن را شامل می شود. اسرائیل پس از تاسیس، آب دو یا سه رودخانه (بانیاس، حسبانی و نصف آب رود اردن) محروم بود وتنها رودخانه دان بود که از خاك رژیم صهیونیستی عبور می کرد. در جنگ اول اعراب واسرائیل (1948 -49) صهیونیستها با بی توجهی به قوانین بین المللی کوشش کردند که آبهاي اردن را به تصرف درآورند ولی موفق نشدند. اواخر سال1953 آیزن هاور،رئیس جمهورآمریکا براي خاتمه دادن به بحران تقسیم آب، اریش جانسون را به منطقه اعزام کرد، تا بین کشور هاي عرب و اسرائیل درخصوص تقسیم آبهاي اردن توافقی ایجاد کند. وي براي کشور هاي لبنان، سوریه، اسرائیل و اردن سهمیه آبی مشخص کرد.(جدول-(2 ولی این برنامه عملا به اجرا در نیامد ودولت هاي عرب از انعقاد قرارداد تقسیم سهمیه آب خودداري ورزیدند، زیرا انعقاد این قرارداد را به منزله به رسمیت شناختن اسرائیل می دانستند. (سیاست خارجی، ش3، ص(577

به واسطه اختلاف بین کشورهاي عرب هریک تصمیم می گیرند جداگانه از طریق احداث سد وطرح هاي ملی آب مورد نیاز خود را تامین کنند. اسرائیل از طریق کانال ملی حمل آب در سال 1964 به میزان 500 میلیون متر مکعب آب در سال را به صحراي نقب منتقل کرد و بخشی از آن را به مناطق دیگر از جمله تل آویو انتقال داد. همچنین براي طرح کشاورزي خود در نواحی