بخشی از مقاله
مقدمه
از آغاز قرن 19 نقش ارتباطات به طور کلی، و تکنولوژی های وسایل ارتباط جمعی به طور خاص در فرآیند تغییر اجتماعی، رشد اقتصادی و تغییرات سیاسی در کشورهای کمتر صنعتی شده، به عنوان مفهوم توسعه مورد بررسی قرار گرفت.
این نقش به موازات استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات در تمامی ابعاد حیاتی بشری، جهان به سرعت در حال تبدیل به یک جامعه مدرن اطلاعاتی میباشد. امروزه امکان دستیابی به اینترنت و استفاده از منابع اطلاعاتی در تمامی جوامع بشری روندی تصاعدی را طی مینماید و جوامع مختلف هر یک با توجه به زیرساختهای متعدد ایجاد شده، از مزایای فنآوری اطلاعات و ارتباطات بهرمند میگردند. (حسنی، ((1385)
در این مطالعه بر نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات و تاثیر آن بر شاخص توسع انسانی تمرکز گردیده است.
مفهوم توسعه انسانی خود گویایآن است که هدف اصلی توسعه بهرهمند ساختن راستین انسان است. توسعه انسانی یعنی بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی افراد انسانی، برخورداری انسان از زندگی طولانی، سالم وخلاق در محیط زیستی غنی و در جامعه مدنی دموکراتیک هدف نهایی توسعه است.
اگر روزگاری عدم دسترسی مردم به غذا، پوشاک و مسکن عامل فقر محسوب میشد( کما این که امروز هم جزو شاخصهای اساسی توسعه انسانی است)، امروزه شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز در کنار سایر شاخصهای توسعه مورد توجه است.
شاخص توسعه انسانی در سال 1990 به عنوان مقیاس جدیدی از توسعه و اندازهگیری آن در نظر گرفته شد. این شاخص مبتنی بر این ایده اساسی است که لازمه دستیابی به زندگی بهتر، علاوه بر داشتن درآمد بالاتر، پرورش و بسط استعدادها و ظرفیتهای انسانی است. سازمان ملل متحد به عنوان معتبرترین مرجع، هدف از توسعه یافتگی با شاخصهای اقتصادی،سیاسی و اجتماعی را انسان میداند.(بختیاری و همکاران،(1385
به هر حال و در حال حاضر با توجه به تبدیل شدن نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات به یکی از معیارها و شرایط لازم برای توسعه انسانی پرداختن به بررسی نقش ارتباطات بر شاخص توسعه انسانی لازم به نظر میرسد.
3
هدف این مطالعه در این است که تاثیر ارتباطات بر شاخص توسعه انسانی در کشورهای منتخب خاورمیانه به روش خود رگرسیون برداری تابلویی تبیین گردد،
در همین راستا فرضیه تحقیق عبارتست از: رشد ارتباطات بر شاخص توسعه انسانی در کشورهای منتخب خاورمیانه تاثیر مثبت و معنی داری دارد. در ادامه بحث ابتدا مبانی نظری و تئوریکی تشریح میشود و سپس براساس مبانی نظری و مطالعات تجربی گذشته مدل ارائه میشود و متغیرها تعریف میشوند و در بخش بعدی نتایج حاصل از تخمین مورد بحث و بررسی قرار میگیرد و در پایان نتیجه گیری ارائه میشود.
(2 مبانی نظری
در ادامه ابتدا به تعریف صحیح شاخص توسعه انسانی پرداخته میشود و سپس به مبنای نظری تجزیه و
تحلیل شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات و تأثیر آن بر شاخص توسعه انسانی پرداخته خواهد شد.
(1-2 شاخص توسعه انسانی
توسعه و توسعه یافتگی از جمله مباحثی است که همواره ذهن سیاستگذاران و برنامه ریزان را به خود
مشغول کرده است. کشورهای مختلف و حتی مناطق تشکیل دهنده آنها خواهان دستیابی به سطحی از
توسعه معتدل و پایدار هستند که بتواند به بهبود زندگی تمامی مردمان منجر شود.
اما این که توسعه چیست و انتظار مردم و جامعه از ین فرایند چیست، اصلی ترین سوالی است که شاید
پساخ واحدی به آن داده نشده است. تعاریف مختلف و متعددی از توسعه ارائه شده است که به رغم متفاوت
بودن آنها، همگی بر گستردگی و چند بعدی بودن توسعه اتفاق نظر داشته و غایت آن را بهبود شرایط
زندگی و یا به عبارتی زندگی بهتر و برتر برای تمامی نسل ها می دانند. هر چند اندازه گیری و محاسبه
کمی توسعه یافتگی کشورها و مناطق به دلیل ماهیت توسعه، امری کاملا شدنی نیست، لکن شرط اساسی
موفقیت برنامه های توسعه بحث نظارت بر برنامه و همچنین ارزیابی میزان تأثیر گذاری آن بر مؤلفه های
مختلف توسعه است.
از این رو، متخصصان امور توسعه و ارگانهای مختلف سعی کرده اند با استفاده از روشها و شاخصهای
مختلف، سطح توسعه یافتگی را ارزیابی نموده و براساس آن به مقایسه مناطق کوچک با یکدیگر و همچنین
4
بررسی بهبود و یا عدم بهبودی وضع آنها در زمان های گوناگون بپردازند. شاخص های ترکیبی متعددی نیز جهت ارزیابی توسعه یافتگی ارائه شده اند که از آن جمله می توان به شاخص های کیفیت زندگی و توسعه انسانی (HDI) اشاره کرد.
شاخص توسعه انسانی شاخصی ترکیبی است که برنامه توسعه ملل متحد جهت بررسی وضعیت کشورهای مختلف از حیث توسعه انسانی، آن را مورد استفاده قرار داده است. (بختیاری و همکاران،(1385
شاخص توسعه انسانی یک شاخص آماری و ترکیبی است که توسط برنامه سازمان ملل برای توسعه، در سال
1990 به منظور ارزیابی سطح توسعه انسانی کشورهای مختلف دنیا، ایجاد و از سال 1991 میلادی به مرحله اجرا گذاشته شد و از آن پس هر ساله فهرستی از کشورهای دیگر منتشر می کند. بنیانگذار این شاخص، اقتصاددانی پاکستانی به نام محبوب الحق بوده است و با استفاده از مفاهیم و روش های تعریف شده توسط آمارتیاسن، استاد هندی دانشگاه هاروارد و برنده جایزه نوبل اقتصاد و با بودجه سازمان ملل متحد اجرا می شود. شاخص توسعه انسانی بر روی سه معیار اساسی پی ریزی شده که عبارتند از :
- زندگی سالم و طولانی : به وسیله معیار امید به زندگی در بدو تولد اندازه گیری می شود و بیانگر سطح بهداشت هر کشور می باشد. این اندازه گیری به طور غیر مستقیم چگونگی وضعیت تامین نیازهای اساسی زیست، مانند دسترسی به غذای سالم، آب آشامیدنی، مسکن مناسب، مراقبت های بهداشتی و درمانی را مشخص می سازد.
- سطح آموزش : تعداد افراد مشغول به تحصیل در سطوح مختلف، نرخ ثبت نام در مدارس و همچنین نرخ بی سوادی در میان افراد بالغ را لحاظ می کند.
- سطح زیست و زندگی استاندارد و شایسته : از روی تولید ناخالص داخلی سرانه در برابری با قدرت خرید، به منظور لحاظ کردن آن عناصری از کیفیت زندگی، مانند دسترسی به فرهنگ که دو معیار بالا آن را مورد توجه قرار نمی دهند، مشخص می کند.
5
شاخص توسعه انسانی از میانگین حسابی سه شاخص بالا بدست می آید. هر چند مفهوم توسعه انسانی
بسیار وسیع تر از آن چیزی است که UNDP معرفی می کند و بسیاری از ابعاد توسعه نظیر نابرابری ها و
تغییرات سیاسی را در نظر نمی گیرد اما این شاخص از مقبولیت بسیار بالایی در جوامع برخوردار است و تا
قبل از معرفی این شاخص توسط UNDP توسعه انسانی توسط شاخص درآمد سرانه ملی و یا GDP
تعیین می شد که برای این منظور غیر دقیق بوده و معیارهای کیفی را در نظر نمی گیرد. (بختیاری و
همکاران،(1385
با تعدیل شاخص های امید به زندگی، نرخ باسوادی بزرگسالان، نرخ خام ثبت نام و درآمد سرانه (به مقادیر
بین صفر و یک) و محاسبه بعدهای طول عمر، دانش و سطح زندگی براساس روابط و معیارهای بیان شده،
امکان محاسبه شاخص ترکیبی توسعه انسانی فراهم می گردد. بدین ترتیب که کافی است از سه جزء
تعدیلی طول عمر، دانش و سطح زندگی میانگین حسابی گرفته شود.
(شاخص سطح زندگی) × + (شاخص دانش) × + (شاخص طول عمر) × = شاخص توسعه انسانی
که در آن مقدار تعدیلی امید به زندگی در بدو تولد = شاخص طول عمر
+ (مقدار تعدیلی نرخ باسوادی بزرگسالان) × = شاخص دانش
(مقدار تعدیلی نرخ ثبت نام در مدارس) ×
مقدار تعدیلی سرانه تولید ناخالص داخلی = شاخص سطح زندگی
به طور کلی فرایند محاسبه شاخص HDI را می توان به صورت زیر خلاصه کرد :
سطح زندگی دانش طول عمر و زندگی سالم
سرانه تولید نرخ نرخ با سوادی امید به زندگی در بدو
ناخالص داخلی ثبت نام بزرگسالان تولد
مقدار تعدیلی مقدار تعدیلی
نرخ ثبت نام نرخ باسوادی
6
شاخص GDP
(مقدار تعدیلی GDP سرانه) شاخص امید به زندگی
شاخص تحصیلات
شاخص بعد : شاخص توسعه انسانی (HDI)
(گزارش توسعه انسانی، (2010
(2-2 تجزیه و تحلیل شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات
