بخشی از مقاله
چکیده
دریاچه خزر به عنوان بزرگترین دریاچه دنیا همواره نقش بزرگی را در ساختار ژئو پلیتیک منطقه ایفا نموده است . این دریاچه به تنهایی نزدیک به 40 درصد مجموع مساحت دریاچه های دنیا را شامل می گردد .این منطقه از جهان از نظر فعالیتهای بازرگانی، کشاورزی، دریانوردی، موقعیت استراتژیکی و بهره برداری از منابع منطقه نفت و گاز و استفاده از ماهی گیری اهمیت زیادی دارد . پس از فرو پاشی شوروی کشورهای روسیه-آذربایجان-ایران -قزاقستان و ترکمنستان به صورت همسایگان این منطقه در آمدند. نظامی گری و مسائل نفتی و استفاده از ذخائر سطحی و بستر این دریا همواره مورد توجه این کشورها بوده است. مقاله حاضر توجه به توسعه صنعت دریایی و بررسی تهدید ها و فرصت های فراروی ایران با توجه به موقعیت دریای خزر دارد و سوال مقاله حاضر این است که با توجه به موقعیت ویژه دریای خزر و توسعه صنعت دریایی چه تهدیدها و فرصت هایی پیش روی جمهوری اسلامی ایران می باشد؟ پژوهش حاضر از نظر نوع کاربردی و به روش پیمایشی انجامگرفتهاست.
یعنی واحد مشاهده فرد بوده واز طریق مراجعه به افراد، دادهها برمبنای متغیرهایتحقیق، با ابزار پرسشنامه جمعآوری گردیده-است. این مقاله به بررسی این فرضیه می پردازد که جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن موقعیت ممتاز دریای خزر و به علت وجود ذخایر گسترده انرژی و هم چنین تحولات نظام های سیاسی، اقتصادی و امنیتی در منطقه، در کانون توجه بسیاری از قدرت ها به خصوص آمریکا و کشورهای منطقه بوده است. به طوری که می توان ادعا کرد که به صورت مهمترین کانون توجه نگرش ها و محاسبات استراتژیک درآید. بدون شک توجه به صنعت دریایی و شکوفایی اقتصاد دریایی در این منطقه برای جمهوری اسلامی ایران بسیار مهم بوده و علاوه بر تضمین امنیت دارای نقش اقتصادی زیادی می باشد.
واژگان کلیدی: دریای خزر، صنایع دریایی، تهدیدات و فرصت های منطقه ای
مقدمه
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان است که مانند یک آبگیر بسته پذیرای انواع متعدد موجودات آبزیان و ماهیان می باشد. نفت و گاز نیز از منابع سرشار دریای خزر به شمار می رود . این منابع ذخائری بسیار قابل توجه هستند که دنیا به آنها به شدت نیاز دارد. واز سویی تعادل مناسبی میان نفت و گاز وجود دارد. اما عاملی که کمی چالش برانگیزمی باشد، مسأله محصور بودن برخی از کشورهای حوزه خزر در میان خشکی است و آذربایجان و ترکمنستان و قزاقستان دارای این وضعیت می باشند و حتی این مسئله به نحوی در خصوص روسیه نیز دارای مصداق می باشد. البته ایران در قسمت جنوب به دریا دسترسی دارد. اما همه کشورهای دیگر در میان خشکی محصور شده اند و برای انتقال محصولات خود به بازار به خطوط انتقال طولانی تری نیاز دارند و داشتن این خطوط انتقال طولانی بر ارزش نفت یا گاز در سرچاهی که از زمین بیرون می آید تأثیر منفی می گذارد.
چالش دیگر در منطقه آن است که هنوز در زمینه بهینه سازی مشترک صادرات محصول و به کارگیری منافع حاصل همکاری های فرامرزی کافی وجود ندارد . نکته د یگر آن است که هنوز دلایل بسیاری برای عدم ثبات و اختلافات سیاسی وجود دارد .اینها مسایلی است که باید حل شود تا کشورهای حوزه دریای خزر بتوانند به طور کامل از مزایای بسیار برجسته منابع هیدروکربن استفاده نمایند. هیچ تردیدی وجود ندارد که منابع حوزه دریای خزر از حجمواقعاً زیادی برخوردار هستند و در استانداردهای کاری می گنجند - پورکاظمی، - 1387
ویژگی ها و امتیازات دریای خزر
دریای خزر از 575 نوع گیاه، 1332 گونه جانور و 850 نمونه ماهی برخوردار است .البته غنای دریا، بیشتر به ماهی است. در بخش های کم عمق شمالی، ماهیانی چون بلوگا و ماهی های خاویاری به چشم می خورد. ماهی آزاد و سفید از مشهورترین آن ها به شمار می روند. در خزر 20 گونه شاه ماهی وجود دارد، تا حدی که خزر با شاه ماهی بالیک و خاویار در جهان شناخته می شود. به علاوه کولی، سیم، کپور، زالیان و کفال از دیگر ماهی های این دریاست. دریای خزر، از لحاظ اقتصادی نیز پر اهمیت است - هرمیداس باوند،. - 1380 انواع نمک معدنی چون »میرابیلیت« درآن تولید می گردد، هم چنین، حمل و نقل در دریای خزر، تزانزیت کالا از خلیج فارس به آسیای مرکزی و قفقازرا آسان می سازد. مهم ترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است که آن را پس از خلیج فارس و سیبری، واجد بیشترین ذخایر نفتی جهان کرده است.نفت در خزر در 1923 / 1302 در باکو کشف شد و براساس یک پیش بینی به عمل آمده از 28 میلیارد بشکه ذخیره نفتی برخوردار است. پیش بینی می شود که تولید روزانه نفت در / 1384 2005 به 6/2 میلیون بشکه برسد - امیر احمدیان، . - 1375
دریای خزر از چند جهت برا ی کشورهای ساحلی دارای اهمیت است:
- 1 راه ارتباطی مناسب و امنی برای حمل و نقل بار و مسافر است؛
- 2بخش قابل توجهی از محصولات شیلات منطقه و نیز حدود نود درصد خاویار جهان را تولیدمی کند؛
- 3ویژگی های جوی آن به رویش جنگل و توسعه ی کشاورزی کمک کرده، زمینه های اشتغالرا فراهم می آورد؛
- 4 بیش از 25 درصد ذخیره ی نفتی جهان و نیز بیش از 20 هزار چاه فعال و غیر فعال نفت رادر اختیار دارد.
در مورد ویژگی چهارم این مطلب قابل توجه است که راه ارتباطی مناسب در منطقه، گذر از دریای خزر و کشور ایران جهت حمل و نقل کالا و نفت است؛ زیرا این راه کوتاه ترین، کم هزینه ترین و امن ترین راه موجود در منطقه می باشد. ایران به دلیل دسترسی به آب های آزاد، موقعیت جغرافیایی ویژه، برخورداری از امنیت و ثبات سیاسی، بهره مندی از سواحل طولانی، در اختیار داشتن تجهیزات مناسب و توانایی لازم در تخلیه و بارگیری کالا، دارا بودن خطوط راه آهن سراسری و تلاش برای احداث وتوسعه ی بنادر جنوبی خزر، می تواند راه مناسب برای تأمین کالاهای مورد نیاز کشورهای آسیای میانه باشد، و یا آنان را در راه کسب درآمد از طریق تجارت آسان با کشورهای اروپایی، منطقه خلیج فارس و... کمکنماید. - صادقیان، - 1377 پیش بینی ذخیره نفت دریای خزر افزایش روبه رو رشد قدرت نفتی کشورهای ساحلی دریای خزر ونیز عدم تعیین رژیم حقوقی آن، دست به دست هم داده و کشورهای ساحلی و کشورهای ذی نفع را در چگونگی انتقال نفت، با راه حل های گوناگون ذیل مواجه ساخته است:
- 1آذربایجان، قزاقستان، روسیه، آب های شمالی روسیه؛
- 2آذربایجان، گرجستان، دریای سیاه؛
- 3آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، دریای سیاه؛
- 4 آذربایجان، ایران، ترکیه، دریای سیاه؛
- 5ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، اقیانوس هند؛
- 6قزاقستان، چین، خاور دور؛
- 7ایران؛
این مسیرها با مشکلاتی مانند نزاع دیرینه ارامنه و ترک ها، کردهای مخالف دولت ترکیه و طولانی بودن مسیر و... مواجه اند که به ناامنی خطوط انتقال نفت و یا به افزایش هزینه احداث و نگهداری آن می انجامد. در حالی که ایران ارزان ترین و امن ترین مسیر انتقال نفت به بازارهای جهانی خواهد بود، ولی کشورهای سرمایه گذار نفتی چون آمریکا، به دلیل دشمنی با ایران، با انتقال نفت از طریق ایران مخالفت می کنند. - دبیری، - 1377
آلاینده های دریای خزر
حساسیت و شکنندگی محیط زیست دریای خزر به جهت بسته بودن محیط آن و انباشته شدن آلاینده های مختلف به نوعی دریای خزر را با بحران اکولوژیک روبرو نمود. پس از فروپاشی شوروی، شتاب برخی از کشورهای ساحلی این دریا برای بهره برداری های اقتصادی بگونه ایست که در آینده ای نه چندان دور انواع موجودات دریایی و پرندگان مهاجر در معرض تهدید انقراض قرار خواهند گرفتودریای خزر به دریایی مرده بدل خواهد شد - سعیدی وهمکاران،. - 1389پتانسیل های موجود در این منطقه به چندین بخش اساسی تقسیم میگردد که می توان به دیدگاه های کلی زیر اشاره نمود:کاهش هزینه های جابجایی و تردد بوسیله شناورهای دریایی بافت فیزیکی مناسب و وجود قابلیت ایجاد صنایع بزرگ و مادر در منطقه وجود ذخائز غنی خاویاری و آبزیان با ارزش دریایی وجود منابع سرشار نفت و گاز در این منطقهوضعیت ژئوپلتیک بسیار مناسب و دسترسی به بازارهای آسیای میانه و همجواری با چندین کشور نزدیکی به بنادر مهم و استراتژیک کشورهای همجوار از قبیل بندر باکو و بندر آستراخان روسیه و...
