بخشی از مقاله
خلاصه
در صورتی که نظام مدونی برای دفاع بیولوژیک در یک کشور موجود باشد، از یک سو نیروها و تجهیزات و هزینههای کمتری صرف مبارزه با تهدیدات میگردد و از سوی دیگر، افراد و بخشها و منابع کمتری از جامعه فراروی نابودی و آسیب قرار میگیرند. وجود استراتژیهای مناسب موجب مدیریت صحیح بر حوادث خواهد شد؛ و با یک مدیریت صحیح، مهار آلودگی بهسرعت امکانپذیرمیگردد. در همین راستا برقراری نظام تشخیص و مدیریت تهدیدات زیستی در حوزه آبزیان در کشور ضروی و حائز اهمیت میباشد. چرا که یکی از نقاط قوت کشور صنعت آبزی و آبزیپروری در حوزه دریای خزر و خصوصا پرورش و صادرات خاویار از این منطقه بوده که باید مورد محافظت همه جانبه قرار گیرد.
مقدمه
جوامع زیستی در پاسخ به تغییرات جهانی آب و هوا تغییرات جدی از خود نشان میدهند . - 1 - برای مطالعه آثار چنین تغییراتی در محیطهای آبی، زیستشناسان به درک جزئیات مربوط به تنوع و پراکنش موجودات آبزی در مقیاسهای ماکروسکوپی نیازمندند تا توزیع حقیقی گونهها و تخمین کلی از پتانسیل های مربوط به ساختار جوامعی که در زیستگاه های بخصوص یافت میشوند را بفهمند. مهمترین مانع در رسیدن به چنین منظوری فقدان اطلاعات کافی از موجودات آبزی میباشد.
در حقیقت علیرغم اهمیت اقتصادی بالای صنعت آبزیپروری در دنیا، به دلیل مشکلات موجود در نمونهبرداری از دریا، دادههای موجود ناقص و سلیقهای بوده و فقط در برگیرنده کسر کوچکی از بیوسفر دریایی میباشد. قابلیت پیشبینی پراکنش گونه ها بر مبنای رکوردهای حضور گونه به محققین این امکان را میدهد که حضور یا عدمحضور گونه مورد نظر را در آبهایی که قبلا نمونهبرداری نشدهاند پیش بینی کنند.
اگر مشخص شود که چنین پیش بینی هایی با قدرت انجام شده است، در نتیجه پاسخ گونه ها به تغییرات جهانی آب و هوا - 2 - ، ورود گونههای مهاجم به منطقه منطقه زیستبوم - 3 - ، انتشار آلودگی در محیط زیست گونه و محدوده پراکنش بیماریها و انگل های آبزیان - Marcogliese, 2008 - و نیز مناطقی که باید در جهت جلوگیری از انقراض گونهای در آینده مورد حفاظت قرار گیرند - Peterson et al., 2000 - قابل پیش بینی خواهد بود. هدف از ارائه این مقاله بیان روشهایی است که به واسطه آنها شناخت بیشتری از قلمرو دریایی و پراکنش موجودات آن حاصل شده و در نتیجه اطلاعات بیشتری برای مقابله با هرگونه شرایط طبیعی و غیرطبیعی - دستورزیهای متخاصمانه - تهدید کننده موجودات آبزی و صنعت شیلات کشور - به خصوص بخش ماهیهای خاویاری - در دسترس خواهد بود.
اکولوژیستها بیان میدارند که مجموعهای از شرایط زیست محیطی خاص برای بقا هر گونه مورد نیاز و ضروری میباشد. به عبارت دیگر محدودهای مشخص که دارای شرایط محیطی مناسب برای هر گونه بخصوص است قلمرو قابل سکونت آن گونه را مشخص میکند. از دل این تئوری دو واژه نیچ بنیادی و نیچ حقیقی تعریف میشود که در مطالعات بومشناسی بسیار کاربری میباشند.
منظور از نیچ بنیادی محدودهای است که گونه مورد نظر بدون در نظر گرفتن سایر گونه ها و در عدم حضور مقوله رقابت و شکار قادر به زیست و بقا میباشد. از سوی دیگر نیچ حقیقی به محدودهای اطلاق میشود که گونهها به صورت بالفعل و با توجه به فعل و انفعالات با شرایط موجود و سایر گونه ها در حال زیست هستند . - Araujo & Guisan, 2006 - همانگونه که اشاره شد با شناخت محدودههای نیچ بنیادی و حقیقی گونه های آبزی آمادگیهای لازم برای مقابله با هر نوع شرایط پیشرو فراهم خواهد شد.
تهدیدات پیش روی آبزیان دریای خزر
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان بوده و بین پنج کشور ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان واقع شده است. این دریاچه با طول 1204 کیلومتر و عرض 566 کیلومتر، مساحتی برابر با 436000 کیلومتر و حجم تخمینی 77000 کیلومتر مکعب دارد. میانگین عمق بیان شده برای آن 184 متر میباشد. از ویژگی های بارز دریای خزر تنوع ویژگیهای زیست محیطی در آن است. به طور مثال شوری آب در بخشهای مختلف دریاچه متفاوت است. میانگین شوری دریای خزر برابر با 12/85 گرم در هزار بوده و کمترین شوری در قسمت های شمالی بین 5 -10 گرم در هزار است.
همانگونه که پیشتر نیز بیان شد دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان است و به علت خصوصیات منحصر به فرد و تنوع زیستی موجود در این دریاچه و نیز به سبب خدماتی که به جامعه کشور مخصوصا افراد حاشیهنشین این دریاچه میرساند حفاظت همه جانبه از آن ضروری میباشد. این دریاچه مکان زیست ماهیانی است که که از رهگذر صید آنها اقتصاد و معیشت بخشی از مردم ساحل نشین اطراف آن تأمین میگردد. مخصوصا وجود انواع ماهیهای خاویاری و صادرات سالانه بیش از یک تن خاویار که نام طلای سیاه را به خود اختصاص دادهاست سود اقتصادی بالایی را برای کشور به همراه دارد. شایان ذکر است که در حال حاضر 27 گونه ماهی خاویاری در دنیا وجود دارد که شش گونه آن در دریای خزر و رودخانه های منتهی به آن زیست کرده و 90 درصد خاویار جهان را تأمین میکنند.
دریای خزر عملا با ساخت کانال ولگا دن به سایر اقیانوس های جهان پیوسته است و بنابراین از نفود آلودگی ها و تخریب محیط زیست در اثر فعالیت های انسانی در امان نمانده است. این ارتباط به افزایش قابل توجهی در ورود گونه های مهاجم منجر شده که بعضا تهدیدی جدی برای صنعت شیلات کشور میباشند
همچنین بروز هر نوع بیماری اعم از اندمیک یا نوپدید، ورود آلودگیهای گوناگون و سایر مشکلات زیست محیطی در این دریاچه نه تنها اثرات نامطلوبی بر ماهیگیری پلاژیک داشته، بلکه برای سایر جوامع آبزیان از جمله زئوپلانک تنونها، بنتوزها و فکهای خزر نیز تهدید آفرین است. از آنجایی که نگرانی ها در مورد تهدیدات زیست محیطی - بیولوژیک - به طور روز افزونی در جهان درحال رشد است، نیاز به سامانههای هشداردهنده با قابلیت ارائه سریع و دقیقاطلاعات کاملاً احساس میشود. تهدیدات زیست محیطی چالش های مهمی هستند که پیشبینی و یا پیشگیری از آنها بسیار مشکل است، آنها به اشکال مختلف بسیاری و بدون دادن هیچ گونه هشداری به سرعت منتشر شوند. از همین رو داشتن پیشآگاهیهای امکانپذیر در خصوص این گونه مشکلات گام اساسی برای مقابله با آنها محسوب میشود.
روشها و ابزار
امروزه مدلسازی دامنه توزیع جغرافیایی گونه های مورد نظر، یکی از مقرون به صرفهترین روشهای مطالعات پراکنش محسوب میشود. با استفاده از این روش میتوان مشخص کرد که عامل مورد مطالعه در چه مناطقی پتانسیل حضور دارد و فاکتورهای اقلیمی مهم در پراکنش گونه کداماند و میزان تأثیر هر متغیر نیز تعیین میشود. به عبارت دیگر میتوان عوامل تأثیرگذار بر دامنه توزیع جغرافیایی گونه مورد نظر و رابطه بین گونه و ویژگیهای محیطی - غیرزیستی - تأثیرگذار بر توزیع جغرافیایی آن را با این روش مشخص کرد.
در گام اول برای انجام چنین مطالعاتی دو نوع داده مورد نیاز است: رکوردهای حضور گونه مورد نظر در منطقه - مختصات جغرافیایی مناطق حضور - و نقشههای الکترونیکی از پارامترهای اکولوژیکی
جمعآوری رکورهای حضور گونه با انجام نمونهبرداری های مستقیم، مراجعه به مقالات و پایگاههای دادهای ثبت نقاط حضور و نهایتا نمونههای ثبت شده در موزه امکان پذیر است . - 9 - مجموعهای محدود از اطلاعات اکولوژیکی شامل پارامترهای فیزیکوشیمیایی - 10 - و اطلاعات عمقسنجی - 11 - نیز به طور جهانی فراهم شده است. با بدست آوردن چنین اطلاعاتی میتوان نیچ اکولوژیکی گونه های مورد نظر را مدلسازی کرده و مناطق پراکنش نمونهها و گونه های مورد نظر را مشخص نمود
Barbosa و همکاران در سال 2012، - 15 - ، در طی مطالعهای نشان دادند که از مجموع مطالعات انجام شده در راستای مدلسازی پراکنش گونه ها 81/66% مربوط به گونه های خشکیزی بوده و فقط 18/34% مطالعات به محیطهای آبزی اختصاص داده شده است. این در حالی است که اغلب مطالعات انجام شده روی موجودات آبشیرین از فاکتورهای محیطی خشکی به جای متغیرهای آبی استفاده کردهاند. این امر نشان میدهد که متأسفانه موجودات زنده در محیط های آبی آنگونه که باید مورد توجه محققین و پژوهشگران قرار نگرفتهاند و اطلاعات کمی در مورد آنها در دسترس است .
گام دوم در این راستا انتخاب مدل مناسب است. برای انتخاب مدل مناسب میباید از شیوههای مدلسازی - الگوریتم های مورد استفاده - ، فرضیات، ویژگیها و دادههای مورد نیاز هر مدل مطلع بود. در میان ابزارهایی که برای مدلسازی نیچ اکولوژیکی بکار گرفته میشوند، نرمافزار - 16 - BIOCLIM یکی از سادهترینها محسوب میشود. همچنین چهار نرمافزار Maxent، AquaMaps، Sea Around Us Project model و GARP به طور معمول برای مدلسازی پراکنش ماهیها و بیمهرگان دریایی مورد استفاده قرار میگیرند
مدلسازی فضایی
سیستمهای اطلاعاتی جغرافیایی - GIS - به طور گستردهای برای مطالعات اپیدمیولوژیکی موجودات خشکیزی از طریق به تصویر کشیدن منطقه پراکنش گونه های ناقل بیماری ها به کارگرفته میشوند. به طور مثال پراکنش جغرافیایی بسیاری از بیماریهایی که ناقل کنهای دارند با این شیوه مشخص شده است 22 - ، 23، 24 و . - 25 درحالیکه GIS برای مشخص کردن منطقه پراکنش گونه های ماهی ها به کار گرفته شده است 26 - و . - 27 کاربریهای آن برای مشخص کردن پراکنش مکانی بیماری های آبزیان - به طور مثال جریانها، دمای آب و جمعیت های ناقلین - گسترش نیافته است.
مدلهای هیدرودینامیکی مکانی، که امواج و سایر جریانها را مدل میکنند، میتوانند برای پیشبینی احتمال گسترش فعال پاتوژن ها و پارازیتها در محیط آبی بکار گرفته شوند 28 - ، 29 و . - 30 همچنین در مواردی که دانش کمی در مورد پراکنش گونههای آبزیان وجود دارد مدلسازی پراکنش گونه ها میتواند بکارگیری نقشههای ریسک را بهبود بخشد. تلفیق داده های مربوط به دمای بهینه برای رشد و عملکرد عامل بیماریزا و پراکنش جغرافیایی گونهها میتواند در ترسیم نقشههای ریسک مناطق پرخطر کمککننده باشد.
همچنین مشخص کردن منطقه پراکنش میزبانهای حدواسط و متناوب میتواند مناطق پرخطر برای بیماریهای انگلی را ترسیم کند. از آنجایی که تحقیقات برای بکارگیری اصول مدلسازی بیماری های پویا در جمعیتهای وحشی خشکیزی - 31 - میتواند به گونه های آبزی هم بسط داده شود - 32 - میتوان با استفاده از دادههای بدستآمده از روشهای فوق برنامه جامعی برای رصد و پیشبینی تأثیر تغییرات آب و هوایی و ورود عامدانه عوامل تهدید کننده زیست آبزیان طرحریزی کرد.
بحث و نتیجهگیری
در میان اقدامات گوناگون تروریسمی، تروریسم زیستی ماهیتی ویژه و متفاوتی دارد، زیرا که میتواند تاثیراتی بسیار سنگین و دراز مدت بر سلامت عمومی یک کشور داشته باشد. تروریسم زیستی میتواند علیه انسانها، محصولات کشاورزی استراتژیک، دام و طیور یا آبزیان باشد. حملات بیوتروریستی به خاطر فشارهای روانی بالقوهای که ایجاد مینمایند و نگرانی های فزایندهای که در رابطه با امکان شیوع بیماری در میان مردم به وجود میآورند تبعات منفی فراوانی در پی دارند و مقابله و کنترل خطر را بسیار دشوار خواهند نمود. با توجه به مطالب گفته شده روشن است که ضروریترین مساله برای هر کشور در زمینه تهدیدات بیولوژیک، تدوین دکترینها و استراتژیهای اصولی و نیز پایهریزی یک نظام جامع جهت پاسخگویی مناسب به خطرات و چالشهای احتمالی است .
یکی از راه های مؤثر جهت ایجاد آمادگی لازم در کشور برای مواجهه سازمان یافته، هم افزا و مؤثر با تهدیدات زیستی پیشروی حوزه آبزیان استفاده از روشهای مدلسازی برای مشخص کردن دامنه پراکنش گونه های مورد تهدید و گونه های مهاجم، مناطق پرخطر، مناطق آلوده به لحاظ بیماری ها و انگلها و الگوی پراکنش آلودگی در زیستبوم آبی میباشد. با انجام تحقیقاتی اینچنینی و کسب جزئیات لازم در خصوص ویژگیهای اکولوژیکی دریای خزر و موجودات آبزی آن زمینهای فراهم خواهد شد تا تمامی عوامل تأثیر گذار بر آبزیان با دقت بیشتری مورد رصد و پایش قرار گرفته و پیش زمینه ضروری برای کنترل و مدیریت انواع تهدیدات زیستی در حوزه آبزیان فراهم آید. علاوه بر این دادههای بدست آمده در امر سیاستگذاری صنعت شیلات برای آینده با توجه به تغییرات آب و هوایی و سایر شرایط محیطی مثمر ثمر خواهد بود.
