بخشی از مقاله
چکیده
از دیدگاه قرآن کریم و حقوق کیفری یکی از مهم ترین اهداف و اعمال مجازات بر مجرم، اصلاح و تربیت وی و همچنین جلوگیری از تکرار جرم است. در قرآن کریم برای وصول به اصلاح و تربیت مجرم، توبه مجرم با رعایت شرایطی توسط قضات پیش بینی شده است. اصلاح و تربیت مجرم به عنوان مهم ترین شرط تحقق توبه و سرانجام سقوط مجازات مقرر گردیده است. توبه، از جمله مسائلی است که در فرهنگ قرآن وسنّت از جنبه مثبت و ارزشی به آن پرداخته شده و یک امتیاز در مکتب اسلام به شمار میرود. در آیات و روایات متعددی از توبه صحبت به میان آمده و انسان به آن تشویق و ترغیب شده و سقوط کیفر به صراحت در برخی از آنها مطرح شده است. توبه در حقوق به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده شده و همچنین یکی از بهترین شیوه های جلوگیری از جرم و اصلاح مجرمان است. توبه در حقوق و در قانون به عنوان معافیت در مجازات محسوب میشود؛ بدین معنا که جرم واقع شده و مجرم دارای شرایط مسئولیت کیفری است، اما رعایت پارهای از مصالح و اعمال سیاست کیفری مناسب ایجاب میکند که از وی رفع مجازات شود.
کلمات کلیدی: توبه، اصلاح، فقه، حقوق.
-1 مقدمه
توبه یکی از موضوعات مهم و اساسی است که در مکتب اسلام و همه ادیان آسمانی بدان توجه شده و درباره آن فراوان سخن رفته است. هر عملی که از انسان سر میزند آثار و تبعاتخاصّ خود را دارد و توبه هم از این قانون مستثنی نیست و فقها و حقوقدانان نخستین گام بلکه اساسیترین گام برای تهذیب اخلاق و سیر الی االله را توبه شمردهاند، توبه صفحه قلب را از آلودگیها پاک میکند، تیرگیها را به روشناییمبدّل سازد و پشت انسان را از بار سنگین گناه سبک میکند، و انسان به راحتی میتواند طریق به سوی خدا را بپیماید. جلوگیری و پیشگیری از جرم و بازسازی جامعه بر مبنای معیارهای اسلامی و انسانی بدون بازسازی رفتار و شخصیت اعضای آن و بدون تربیت و اصلاح افراد امری غیرممکن و دور از واقعیت به نظر میرسد.در قلمرو اجتماع، با اشخاصی که بر مبنای ارزشهای غلط تربیت شده و با آن خو گرفته اند، نمی توان جامعهای سالم بنا کرد، لذا آمادگی و قابلیت و سلامت افراد از شرایط اولیه یک اجتماع سالم است.
توبه میتواند به عنوان بهترین روش در جهت کنترل جرم و نظارت بر خود و بازسازی خویش بر مبنای ارزشهای الهی و انسانی ایفای نقش نماید و شخصیت و رفتار انسان را طوری تغییر دهد که دگربار به سمت جرم و گناه سوق پیدا نکند و همین امر در نهایت به اصلاح و تربیت فرد که هسته اولیه اصلاح ساختار جامعه است منجر شود. پشیمانی یا عدول از ارتکاب جرم می تواند به عنوان یکی از عوامل تفرید قضایی مورد بحث قرار گیرد و آثاری چون تعلیق، تخفیف و سقوط مجازات یا تعلیق تعقیب را به همراه داشته باشد؛ زیرا شخصی که خطا می کند و از کرده خود پشیمان می شود، مانند کسی نیست که بر ادامه ناسازگاری با جامعه اصرار می ورزد. مجازات چنین شخصی کهاصلاح شده و حاضر است گذشته خود را جبران کند، در بسیاری موارد نه تنها نفعی برای خود او و جامعه در پی ندارد، بلکه ضررهای فراوانی خواهد داشت. چه بسا نفس پشیمان، گمان کند که جامعه با او لجبازی میکند، از این رو دوباره میل به سرکشی نماید. بنابراین نهاد توبه از ویژگیهای حقوق اسلامی است و از دیدگاه قرآن و سنت فرصتی داده شده به مجرم تا از رفتار خود پشیمان گشته و راه اصلاح در پیش گیرد.
-2 نتیجه مفهوم شناسی توبه
الف - معنای لغوی توبه در لغت به معنی بازگشت و بازگشت از گناه و ندامت و پشیمانی می باشد - دهخدا، . - 6220:1372
ب - معنای اصطلاحی فقهی توبه در اصطلاح فقهی عبارت است از ترک گناهان کنونی و عزم بر ترکشان در آینده و تدارک تقصیر گذشته و به عبارتیدیگر به معنی بازگشت از گناه قولی و فعلی و فکری است - نراقی، بی تا: . - 338 ج - معنای اصطلاحی حقوقی توبه در اصطلاح حقوقی توبه به معنای ندامت یا پشیمانی و بازگشت از ارتکاب گناه و جرم است - اربیلی، . - 1377
-3 توبه در فقه
قرآن کریم درآیات متعدد، انسانها را به توبه تشویق می کند. خداوند توابین را مساوی با مطهرین قرار داده است.یکی از سوره های قرآن کریم به نام »توبه« نامگذاری شده است. واژه توبه و مشتقات آن، نود و دو بار و کلمه »استغفار« و مشتقات آن، چهل و پنج بار در قرآن کریم ذکر شده است. همچنین در روایات صادره از طرف معصومین علیهم السلام نیز به توبه و اثرات آن بسیار سفارش شده است. از دیدگاه قرآن و روایات، توبه، چهره عمل را تغییر داده و گناهان را تبدیل به نیکیها و حسنات می کند. آثار توبه، نه تنها در بعد فردی، بلکه در بعد اجتماعی نیز قابل توجه است. توبه نه تنها شخص را اصلاح می کند، بلکه جامعه را در برابر تکرار جرم و گناه از سوی توبه کار ایمن می کند. توبه را می توان از دیدگاه فقهی، با توجه به آثار آن، به توبه باطنی و توبه حکمی قسم تقسیم نمود.. توبه باطنی، عبارت از توبه بین انسان و خداوند می باشد و توبه حکمی، توبه ای است که بر فرض صحت تحقق آن، عدالت و شهادت افراد، مورد قبول قرار می گیرد.
-4 توبه از دید جرم شناسی
توبه از بنیادهای حقوق جزای اسلامی است. و در سایر مکاتب کیفری امروزی نمونه آن دیده نمی شود. امروزه، جرم شناسان معتقدند که مجازات و سزادهی مجرم، هدف مطلق نیست، بلکه وسیلهای است برای اصلاح و بازپروری و یا ارعاب او. مجازات باید به گونهای باشد که بتواند مجرم را که هر از چندگاهی از ضوابط اجتماعی تخلف می کند و در واقع از جامعه می گریزد به ضوابط اجتماعی آشنا سازد و به او تعلیم دهد که لازمه زندگی جمعی، سر نهادن به پارهای ازمقیّدات است و او ناگزیر به پیروی از اوامر و نواهی جامعه خود می باشد. موفقیت در این کار زمانی خواهد بود که این فرد رمیده از اجتماع، به آغوش جامعه باز گردد و زندگی مسالمت آمیز خود را با سایر افراد جامعه شروع نماید . حال اگر درصدد مجازات مجرمی برآییم که پس از ارتکاب عمل، از کرده خویش به شدت نادم گشته، به گونهای که دچار عذاب وجدان شده و مصمم است دیگر مرتکب چنین عملی نشود و هرگز از قواعد اجتماعی تخلف نکند، دست به کار بیهودهای زده ایم; زیرااِعمال مجازات در واقع سالبه به انتفاء موضوع شده است و ما بدون اعمال مجازات، به هدف خود رسیده ایم. مکتب حیات بخش اسلام چنین تأسیسی را در حقوق کیفری پیش بینی نموده است و اعمال کیفر را در صورت توبه مجرم تحت شرایطی منتفی می داند و این یکی از امتیازات بارز و منحصر به فرد حقوق جزای اسلامی است.
-5 اهمیت جایگاه توبه
در آیات و روایات زیادی از توبه به عنوان عامل سقوط مجازات مجرم و همچنین به عنوان یکی از عذرهای قانونی معافیت از مجازات صحبت به میان آمده است. در متون شرعی و در قوانین وقتی صحبت از توبه میشود، فرض بر این است که جرمی ارتکاب شده و فردی دارای مسئولیت کیفری، جرمی را با تمام ارکان و شرایط مقرره مرتکب گشته است ولی پارهای از مصالح اجتماعی و فردی ایجاب میکند که از مجرم رفع مجازات شود. توبه در حقوق جزای اسلامیاز مواردی است که باعث تخفیف مجازات میشود. در اهمیت جایگاه توبه میتوان گفت که یکی از بهترین شیوههای جلوگیری از جرم و اصلاح مجرمان است. با تأمل در آیات و روایات و نیز سخنان فقهای اسلام، استنباط میشود که برای توبه، ندامت حقیقی و عزم بر ترک گناه کافی است و انجام آن نیاز به لفظ و اعمال خاصی ندارد. در قانون مجازات اسلامی نیز به توبه توجه خاص شده است .
اما در باب توبه درفقه و در قانون مجازات اسلامی تفاوتهایی وجود دارد در فقه، اظهار ندامت و پشیمانی از گناه نزد خداوند و ترک گناه کافی است ولی توبه در قانون تابع شرایطی است. در همین زمینه اجرای قانون برای بزهکاران و مجرمان نیز متفاوت است. در احکام اسلامی و اخلاق اجتماعی و فقه شرایط پذیرش توبه به این ترتیب است، فردی که مرتکب گناهی قلبی شده باشد، که این گناه نباید باعث تخریب اجتماع شود یا حق الناسی تضییع شود و در نهایت خسارتی به جامعه مسلمین وارد نکرده باشد، و اصولا گناه بین خود و خدای خود و اصطلاحا حقا... باشد خداوند توبه شخص را با شرایط خاص میپذیرد کهاولاً توبه نصوح باشد که حدود الهی را رعایت کند و گناهی که به آن مبتلا بوده دیگر تکرار نکند. واضحتر اینکه توبه در فقه بین انسان و خداوند است. اما توبه در قانون کاملا متفاوت است و البته با احراز شرایط و تایید قاضی است که فردی مشمول عفو موردی، عفو عمومی، تخفیف قانونی مثل آزادی مشروط قرار گیرد که باید این شرایط به قاضی یا حاکم شهر محرز شود که آیا فردی که مورد عفو قرار گرفته از عملکرد خودش پشیمان شده که توبه کرده است؟ که منظور از توبه همان پشیمانی و ندامت از گناهان گذشته است - شیری، . - 1372
-5 آثار فقهی و حقوقی توبه
الف بازگشت عدالت و قبول شهادت:
به صراحت در متون اسلامی آیات و روایات از توبه به عنوان زایل کننده گناهان و تبدیل کننده سیئات به حسنات نام برده شده است. یکی از آثار بارز و نمود خارجی توبه این است که عدالت از دست رفته با توبه بر میگردد، چون توبه آثار گناه را نابود میکند. نفس انسانی را از آلودگی پاکیزه میسازد و دلها را به حالت پیش از گناه بر میگرداند، در نتیجه عدالت از دست رفته بازگشت میکند. توبه گناهان گذشته را پاک میسازد و با آن، عدالت از دست رفته باز میگردد. البته در خصوص گناهان کبیره از بین رفتن عدالت اتفاقی است بین فقهاء و با توبه عدالت باز میگردد ولی به نظر عدهای از فقها، عدالت با ارتکاب گناه کوچک از میان نمیرود تا با توبه باز گردد.
ب سقوط مجازات:
توبه یکی از اسباب شرعی سقوط مجازات است، ولی باید دید که توبه چه زمانی مجازات را ساقط میکند. به نظر فقیهان امامیه، توبه قبل از اثبات جرم مجازات را ساقط میکند، در قانون مجازات اسلامی، در مورد توبه مرد و زن زناکار، توبه مرتکبین لواط و تفخیذ، درباره جرم مساحقه، در زمینه شرب خمر و در مورد توبه سارق صحبت شده است و در تمامی این مواد سقوط مجازات با توبه به قبل از شهادت شهود و قبل از اثبات بر میگردد. در در ماده 81 قانون مجازات اسلامی آمده است: هرگاه زن
