بخشی از مقاله
چکیده
به منظور مطالعه کارایی استفاده از زمین و بهرهوري آب در تناوبهاي دهستان دشت، شهرستان شهرضا پژوهشی در سال 1393 انجام شد. براي محاسبه کارایی استفاده از زمین، مجموع تعداد روزهاي حضور گیاهان زراعی در تناوب بر کل روزهاي دوره تناوب تقسیم شد. در مطالعه حاضر سه تناوب - پیاز پاییزه-گلرنگ تابستانه-گندم - ، - خربزه-گندم-گلرنگ تابستانه - و - پنبه- آیش- سورگوم علوفه اي کشت اول - به ترتیب با ضرایب -3 ، -3/33 و -4 از وضعیت نامطلوبتري نسبت به سایر تناوبها برخوردار بودند. کارایی استفاده از زمین در منطقه مطالعاتی دامنه اي از 58 تا 88 درصد داشت - شکل . - 2 تناوبهاي - کلزا- ذرت دانه اي میان رس- جو - ، - گلرنگ پاییزه-ارزن-جو - و - پیاز پاییزه-گلرنگ تابستانه- گندم - به ترتیب با کارایی استفاده از زمین 88، 83 و 87 درصد بالاترین مقادیر کارایی استفاده از زمین را داشتند.
محصولات با طول دوره رشد کم و امکان تولید دو محصول در سال اول تناوب دلیل این افزایش کارایی است. در پژوهشی در مناطق کویري استان اصفهان در بین تناوبهاي آزمایش شده، کارایی استفاده از زمین دامنه اي از 21 تا 53 درصد داشت حضور آیش در تناوبها میتواند کارایی استفاده از زمین را به طور قابل ملاحظه اي کاهش دهد و چنین وضعیتی در تناوب - پنبه- آیش - سورگوم علوفه اي کشت اول - قابل مشاهده است. در ایران محدودیت منابع آب بیش از زمین مسئله ساز بوده و بنابراین بیشتر توجهات معطوف به مسئله آب است و بنابراین کارایی استفاده از زمین کمتر مورد توجه بوده است .
مقدمه
ایجاد تنوع یکی از ارکان اصلی در کشاورزي پایدارمحسوب شده و کشاورزان معمولاً با انتخاب و اجراي تناوبهاي زراعی سعی میکنند این تنوع را در بوم نظامهاي زراعی ایجاد کنند. توالی کاشت گیاهان مختلف براي یک یا چند سال بر اساس نظم و ترتیب خاص در یک زمین ثابت تعریف ساده اي از تناوب محسوب میشود - . - Bullock, 1992 از نقطه نظر شرایط خاك، محصولات مختلف در یک تناوب از نظر جذب مواد غذایی و آزاد سازي این عناصر از طریق بقایاي گیاهی، توانایی متفاوتی داشته و توالی قرار گرفتن آنها در تناوب میتواند باعث ایجاد تعادل مناسب عناصر غذایی در خاك شود. افزایش کربن آلی خاك، جلوگیري از فرسایش، جلوگیري از تراکم خاك، بهبود ساختمان خاك، کاهش آفات و بیماريها و علفهاي هرز و افزایش ظرفیت نگهداري آب در خاك نیز از اثرات مفید تناوبهاي زراعی محسوب میشود.
- Lichtfouse, 2011 - نتایج برخی پژوهشها نشان میدهد به ازاء هر یک تن افزایش کربن آلی در محیط ریشهي گیاه، عملکرد گندم، برنج، ذرت، لوبیا، ارزن و سویا به ترتیب 20-70، 10-50، 30-300، 50-60، و 20-30 کیلوگرم در هکتار افزایش مییابد . - Lal, 2006 - بهرهوري آب در اراضی آبی کشور 0/7 کیلوگرم بر متر مکعب بوده - عبدالهی، - 1377 که در مقایسه با کشورهاي پیشرفته - بیش از 1/5 کیلوگرم بر متر مکعب - عدد پایینی محسوب میشود.
در پژوهشی که در 5 سال زراعی در استان خراسان رضوي انجام شد از میان تناوبهاي مختلف، تناوب - گندم-ذرت-گندم- کلزا-گندم - با شاخص بهرهوري آبی معادل 1/53 کیلوگرم بر متر مکعب بیشترین مقدار شاخص بهرهوري آب را داشت - زارع فیض آبادي و عزیزي، . - 1391 در پژوهش دیگري در اصفهان در بین تناوبهاي آزمایش شده، تناوب - کلزا، آفتابگردان و گندم - با شاخص بهرهوري آب 1/05 کیلوگرم بر متر مکعب و کارایی استفاده از زمین 52/6 درصد یکی از بهترین تناوبها بود - جلالی و اسفندیاري، . - 1395پژوهش حاضر به منظور بررسی تناوبهاي زراعی موجود در دهستان دشت، شهرستان شهرضا انجام و کارایی استفاده از زمین و بهرهوري آب در تناوبهاي موجود مورد ارزیابی قرار گرفت.
مواد و روشها
به منظور مطالعه کارایی استفاده از زمین و بهرهوري آب در تناوبهاي دهستان دشت، شهرستان شهرضا پژوهشی در سال 1393 انجام شد. این محدوده در 51 درجه و 37 دقیقه تا 52 درجه و 2 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 57 دقیقه تا 32 درجه و 26 دقیقه شمالی واقع شده و از شمال به شهرستان مبارکه، از جنوب به دهستان منظریه واقع در شهرستان شهرضا و از شرق به شهرستان اصفهان و از غرب به شهرستان دهاقان محدود شده است.
براي محاسبه کارایی استفاده از زمین، مجموع تعداد روزهاي حضور گیاهان زراعی در تناوب بر کل روزهاي دوره تناوب تقسیم شد . - Tomar and Tiwar, 1990 - بهرهوري آب از تقسیم مجموع تولید گیاهان در تناوب تقسیم بر حجم آب مصرفی در هر تناوب زراعی بدست آمد . - Jones and Popham, 1997 - کارایی تولید از مجموع تولید گیاهان در تناوب تقسیم بر مجموع تعداد روزهاي حضور گیاهان زراعی در تناوب ارزیابی و طول دوره تناوب از مجموع تعداد روزهاي حضور گیاهان زراعی در تناوب محاسبه شد - کوچکی و همکاران،. - 1383 براي ارزیابی پوشش زمین، عمق ریشه دهی، ساختمان خاك و ذخیره رطوبت از روش امتیاز دهی ارائه شده توسط کوچکی و همکاران - 1383 - استفاده شد.
نتایج و بحث
پنج عامل میزان پوشش زمین، عمق ریشه دهی، فشردگی خاك، ساختمان خاك و ذخیره رطوبت خاك شاخص کارایی تناوب زراعی را تشکیل میدهند - کوچکی و همکاران، . - 1383 عمدهترین تناوبهاي موجود و یا قابل اجرا در شرایط منطقه مطالعاتی در جدول 1 نشان داده شده است. پوشش گیاهی از عوامل مهم و تأثیر گذار بر فرسایش خاك محسوب شده و در مطالعه حاضر سه تناوب - پیاز پاییزه-گلرنگ تابستانه- گندم - ، - خربزه-گندم-گلرنگ تابستانه - و - پنبه- آیش- سورگوم علوفه اي کشت اول - به ترتیب با ضرایب -3 ، -3/33 و -4 از وضعیت نامطلوبتري نسبت به سایر تناوبها برخوردار بودند.
فقدان کود سبز، کمی آب جهت استفاده از گیاهان پوششی و علوفه اي در زمستان از جمله عواملی هستند که تناوبهاي منطقه مطالعه را با چالش مواجه کرده و اعداد مربوط به این عامل همگی منفی هستند. در میان عوامل موثر بر فرسایش، پوشش گیاهی نقش ویژه اي در کاهش اثرات مخرب بارشهاي شدید داشته و به همین دلیل در تناوبها به عنوان یک عامل کلیدي مطرح میشود . - Garcia-Ruiz, 2010 -
اختصاص ضرایب بر اساس روش کوچکی و همکاران . - 1383 - اعداد بزرگتر بیانگر وضعیت مطلوبتر هر عامل.
بیشترین و کمترین کارایی مصرف آب مشاهده شده در این پژوهش معادل 1/54 و 1 کیلوگرم به ازاء هر متر مکعب به ترتیب مربوط به دو تناوب - گندم- سورگوم دانه اي کشت دوم – جو - و - گندم-آفتابگردان کشت دوم- جو - بود - شکل . - 1 بقیه تناوبها از نظر کارایی مصرف آب تفاوت معنی دار نداشتند. حضور گیاهانی مثل سورگوم دانه اي با مقاومت به خشکی زیاد و ریشه هاي عمیق به بهبود کارایی مصرف آب در تناوب - گندم-سورگوم دانه اي کشت دوم – جو - کمک کرده است.
