بخشی از مقاله
چکیده
امروزه شهرنشینی در کشورهای مختلف جهان، یکی از نشانه های صنعتی شدن و گام نهادن در مسیر پیچیدگی های بیشتر در جوامع انسانی محسوب می شود. با رشد روزافزون شهرها، به ویژه شهرهای بزرگ، جوامع انسانی با مشکلات متعددی مواجه می شوند که از بارزترین آنها، مشکل کمبود مسکن، امکانات و تسهیلات و تأسیسات شهری، ظرفیت های زیست محیطی، آلودگی های منابع هوا، آب، خاک و ... است. بررسی و تلاش در رفع یا کاهش این مسائل و مشکلات، راهکارهای بنیادی و ریشه ای را طلب می کند. مطالعات و تحقیقات شهری و منطقه ای انجام شده، نشان می دهد که راهبرد توسعه ی شهرهای کوچک و متوسط اندام می تواند به عنوان راهبرد محوری توسعه منطقه ای موردنظر قرار گیرد. این پژوهش با استناد به منابع معتبر و مطالعات کتابخانه ای، دلایل توجه به شهرهای کوچک اندام را بررسی کرده است و همچنین نقش این شهرها را در تعادل ناحیه ای و منطقه ای تبیین کرده است. در همین راستا، در این پژوهش الزام ها و راهکارهایی برای توسعه شهرهای میانی، تدوین شده است.
واژههای کلیدی: نقش، توسعه، توسعه منطقه ای، شهرهای میانی
-1 مقدمه
کاستن از میزان نارضایتی شهروندان از سازمانهای شهری، کاهش مشکلات اجتماعی، فرهنگی، خدماتی، تقویت روحیه مشارکت شهروندان در امور شهر، بازگرداندن آرامش و آسایش و زیبایی به محیط شهری، اجرای عدالت اجتماعی به نحو موثر و بازگرداندن امنیت به ابعاد گوناگون، همگی در گرو برنامه ریزی خوب و بهینه شهری است. در بیشتر کشورهای در حال توسعه، توجه برنامهریزان به تمرکززدایی فضایی-کالبدی سرزمین با هدف توازن بخشیدن به نظام سکونتگاهی، مهار رشد ناهنجار کلانشهرها، کاهش نابرابریهای منطقهای و دوگانگی شهری-روستایی منجر به اتخاذ راهبردهای متفاوتی در زمینه توزیع جمعیت و شهرنشینی شده است. یکی از راهبردهای موجود در این خصوص، توجه به تقویت شهرهای میانی1 و حمایت از این گونه شهرها در شبکه شهری کشور است - امچکی، 1383، ص . - 14
از جمله اهدافی که برای توسعه شهرهای میانی در کشورهای در حال توسعه مانند ایران می توان مدنظر قرار داد می توان بهبود بخشیدن به مدیریت و حاکمیت شهری، افزایش رشد اقتصادی و اشتغال شهری، کاهش مداوم فقر شهریو ... را نام برد. در طی سالهای اخیر در کشور ایران، نقش شهرهای کوچک و میانی رو به ضعیفشدن نهاده است و شبکه شهری زنجیرهای باعث ضعیفتر شدن این شهرها از نظر اقتصادی، اجتماعی و فضایی شده است - حسامیان،1377،ص . - 15 بنابراین میتوان گفت که در سال های اخیر، بیشتر سیاست ها و توجهات به سمت شهرهای بزرگ و کلانشهرها معطوف گشته - هانسن،1990،ص - 33 حال آنکه ساماندهی این شهرها تا حد زیادی بستگی به ساماندهی و حل مشکلات شهرهای کوچک و میانی دارد. برای نمونه، با گسترش خدمات و امکانات در شهرهای میانی می توان از مهاجرت به سمت شهرهای بزرگ جلوگیری کرد و این شهرها را از لحاظ اقتصادی پویاتر کرد.
برای ساماندهی شهرهای میانی و به منظور کاستن از سطح فقر شهری و همچنین تأمین توسعه پایدار، سازمان همکاری شهرها "راهبرد توسعه شهر" را به عنوان ابزار موثری ترویج می نماید. راهبرد توسعه شهر با مسأله فقرزدایی و ارتقای کیفیت زندگی اقشار فقیر در کشورهای در حال توسعه و جوامع در حال شهرنشین شدن، رابطه نزدیکی دارد. در واکنش به زوال وضعیت شهری در شهرهای اصلی و عمیق تر شدن شکاف درآمدی بین روستا و شهر که ثبات سیاست ها و برابری را تهدید میکرد، بیشتر کشورهای در حال توسعه جهت گسترش سیاستهای توسعه منطقهای و کمک به یکپارچهسازی اقتصاد ملی توجه خود را معطوف به شهرهای بزرگ و روستاها نمودند.
بنابراین توسعه شهرهای میانی از اجزاء سیاستها حذف گردید. هدف از این کار آن بود که اقتصاد نواحی روستایی را تحریک کرده، مهاجرت به شهرهای بزرگ را کاهش دهند و منافع رشد اقتصادی را در نواحی عقبمانده پخش کنند - اتیسو،2005،ص . - 118 در این پژوهش با تبیین مسائل مربوط به شهرهای میانی و توسعه منطقهای، با استفاده از شاخص توسعه انسانی، به بررسی میزان توسعهیافتگی شهرستانهای استان آذربایجان غربی پرداخته شده است و با استفاده از این شاخص رابطهی بین توسعه منطقهای پایدار با درجه توسعه یافتگی تشریح شده است.
-2 طرح مسأله
بی توجهی به آثار فضایی خط مشی های اقتصادی در کشورها و عدم ارتباط منطقی بین توزیع و تخصیص سرمایهگذاریها با مکان و فضا و از طرف دیگر توزیع منابع و امکانات به صورت بخشی، آثار فضایی ناخواستهای را در برداشته که از آن جمله می توان به عدم تعادل در توزیع امکانات و نابرابریهای درآمدی بین مناطق و گرایش به تمرکز در یک یا چند نقطه محدود اشاره کرد - محمدزاده تیتکانلو،1384،ص . - 38
انگیزهی اصلی در مطالعهی شهرهای میانی به شکل امروزی آن را، در اروپای پس از جنگ باید یافت، هنگامی که نیاز به رویه ی جدیدی برای برنامهریزی آمایش سرزمین مطرح شد که هدف آن توزیع متوازن فعالیتها، منابع ثروت مردم در سطح ملی و منطقهای بود. به ویژه در فرانسه، با مرکزیت قوی پاریس و الگوی نامتعادل شهرنشینی در آن کشور نیاز به سیاست شهرهای متوسط به عنوان پاسخی برای مسألهی تمرکززدایی در ایجاد سیستم شهری متعادلتر مطرح گردید - محمدزاده تیتکانلو،1380،ص . - 47
در کشور ایران با وجود اهمیتی که در متن برنامههای توسعه در دهههای اخیر - به ویژه برنامههای اول و سوم - به شهرهای متوسط - میانی - داده شده، توجه چندانی به شناخت ساز و کارهای ظرفیتسازی و تقویت جایگاه این شهرها در کل نظام شهری به عمل نیامده است. براساس دیدگاه های موجود به نظر میرسد، اهمیت دادن به نقش شهرهای متوسط در راهبردهای توسعه، گام موثری در تمرکززدایی، توزیع مجدد منابع و درآمد ها و همچنین کاهش فشار بر محیط زیست شهری در مناطقمرکزی کشور بوِژ[ شهرهای بزرگ و کلان شهرهای دهگانه کشور می باشد.
-3 روش پژوهش
این پژوهش با روش توصیفیً"-تحلیلی" انجام گرفته است. در این مقاله بعد از دستیابی به مبانی و دیدگاه ها با رجوع به اسناد و مدارک کتابخانهای و بررسی مدارک و اسناد جهانی مربوط به شهر میانی و توسعه منطقهای، به توصیف و تحلیل این متون پرداخته شده تا راهکارهای مورد بررسی از آنها استنتاج شوند.
-4 مرور متون مرتبط و دیدگاهها
براساس نظریههای مدافع شهرهای میانی، این شهرها می توانند در درون یک شبکه شهری متوازن، نقشهای مورد انتظار را به عنوان یک "کاتالیزور رشد و توسعه" ایفا کنند. با بررسی و جمعبندی دیدگاههای صاحبنظرانی که به کارکرد شهرهای میانی توجه داشتهاند، میتوان دریافت که اکثر آنها ابتدا مسائل ناشی از نابرابریهای منطقهای، تقدم و تسلط تک شهری، دوگانگی شهری-روستایی، کاهش کیفیت زندگی در شهرهای بزرگ و بالاخره عدم توازن در توزیع فضایی امکانات و منابع و سرمایهگذاریها را مطرح کرده اند و سپس با بیان دلایل شکست، راهبردهای مبتنی بر قطبهای رشد و تمرکزگرایی صنعتی، به دنبال توجیه نظری برای راهبردهای شهرنشینی غیرمتمرکز با تأکید بر حمایت از شهرهای میانی بودهاند.
به طور کلی در این دیدگاهها، نقشهای موردانتظار برای شهرمیانی شامل موارد متعددی است که به طور مختصر عبارتنداز: ایجاد تحرک در اقتصاد جوامع روستایی و مناطق شهری پیرامون، کمک به برقراری توازن شهرنشینی در سطح منطقه ای، مقابله با مسائل نخست شهری و کاهش فشارهای جمعیتی بر روی شهرهای بزرگ، جذب بخشی از جمعیت مهاجر و پلهای کردن مهاجرتهای روستایی -شهری، در دسترس قرار دادن تسهیلات و امکانات شهری برای مناطق پیرامون، تأمین دسترسی مردم سکونتگاه های پیرامون به شبکههای حمل و نقل ملی و منطقهای و مانند آن - محمدزاده ،1383،ص . - 16
-5 هدف از پژوهش
هدف از این پژوهش تبیین دلایل توجه به شهرهای میانی و بررسی مسائل و مشکلات این شهرها در کشورهای در حال توسعه مثل ایران و همچنین بررسی نقش شهرهای میانی در ایجاد تعادل در سطح ناحیهای و منطقهای و ارائهی الزامها و راهکارهایی برای توسعه شهرهای میانی می باشد.
-6 مفهوم توسعه
"توسعه" را می توان تکامل سطح زندگی و رسیدن به شرایط آرمانی در حوزه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دانست که تحقق مفاهیم آزادی، عدالت، پویایی اجتماعی، توسعه انسانی و رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را بهمراه میآورد. همچنین توسعه را کشف روشهای دستیابی به حرکتی تکاملی بشمار می آورند که پدیده های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را متعادل و متوازن می سازد و شرایطی نوین را برای پویایی اجتماعی، اقتصادی و تحقق عدالت اجتماعی فراهم میکند. برخلاف "پیشرفت" که حرکت به سمتی تازه را القا می کند، توسعه نوعی انطباق پذیری با چیزی که هم اکنون موجود است و استمرار در تحول که آن را هویت مینامند، را القا می کند و لذا از مفهوم پیشرفت متمایز میشود.
-7 مفهوم منطقه و توسعه منطقهای
-1-7 منطقه و فضا
تعریف منطقه و فضا در دانشهای منطقهای همواره با دشواری روبرو بوده است و »کابوسی است که اقتصاددانان منطقهای همواره از آن فرار میکنند.« فضا در توسعه منطقهای یک محیط انتزاعی کلی است که تمام فرآیندهای اقتصادی و
