بخشی از مقاله
چکیده
شواهد نشان میدهد که منابع خاکی در معرض تخریب شدید میباشد؛ به گونهای که هرساله 6 تا 7 میلیون هکتار زمین به دلیل فرسایش از بین میرود. بررسی دلایل بالا بودن میزان فرسایش خاک و در نتیجه تخریب اراضی نشان میدهد که این چالش نشأتگرفته از تعیینکنندههای مختلف و پیچیدهای است که یکی از مهمترین آنها عدم توجه به ابعاد اجتماعی فعالیتهای حفاظت خاک کشاورزان میباشد. در این راستا، هدف اصلی مطالعهی حاضر شناخت بیشتر پیشبرندههای فعالیتهای حفاظت از خاک کشاورزان تعیین شد تا به این واسطه هم برخی از مهمترین متغیرهای اثرگذار بر اقدامات حفاظت از خاک کشاورزان را شناسایی کند و هم اینکه دروندادها و پیشنهادات مدیریتی مناسبی را در راستای طراحی مناسب برنامههای حفاظت از خاک پیش روی سیاستگزاران برنامههای حفاظت از خاک و نیروهای مداخلهگر اجرایی در جوامع کشاورزی قرار دهد.
مطالعهی حاضر به روش اسنادی انجام شده است. لذا در انجام آن از منابع کتابخانهای، مقالات و پایگاههای اطلاعاتی معتبر استفاده شده است. یافتههای حاصل از این مطالعه نشان داد که ارزشهای حفاظت خاک - ارزشهای زیستکره، نوعدوستانه و خودخواهانه - و نیز فشارهایی که محیط اجتماعی برای حفاظت خاک به ک شاورزان وارد می سازد، از مهمترین تعیینکنندههای فعالیتهای حفاظت خاک ک شاورزان میبا شند. در این را ستا پی شنهاد شد که سیا ستگذاران سازمانهای مداخلهگر بر بکارگیری راهبردهایی که به اهمتِی تشکیلو حفظِ محیطهای اجتماعی کشاورزان ارج مینهند، تمرکز بیشتری داشته باشند. همچنینلازم به ذکر است که فهمِ تنوع ارزشهای کشاورزان نسبت به حفاظت خاک میتواند در اتخاذ تصمیمهای مدیریتی و برنامهریزی برای مدیریت بهتر منابع خاک در بخش کشاورزی بسیار مفید باشد.
کلمات کلیدی: حفاظت منابع خاک، ارزشهای حفاظت خاک، کشاورزی.
مقدمه
خاک یکی از منابع طبیعی باارزشی است که بستر بسیاری از فعالیتهای بومزیستی محسوب میشود و به طور مستقیم و غیرمستقیم نیازهای مختلف انسان را برآورده می سازد . - 6 - از این رو حفاظت از خاک در مقابل فرآیندهای فرسایشی یکی ازکارکردهای حیاتی برای بومزیستها محسوب میشود . - 8 - تخریب منابع خاک میتواند اثرات منفی جبرانناپذیری را بر رویمح صولات ک شاورزی و محیطزی ست دا شته با شد - 15 - که نهتنها یکی از ابعاد فر سایش خاک میبا شد، بلکه از مهمترین مشکلات محیطزیستی و اقتصادی جوامع کشاورزی و روستایی به شمار میآید . - 2 - حفاظت خاک و مبارزه با فر سایش آن از حیاتیترین اقداماتی ا ست که باید ک شورهای مختلف بر روی آن متمرکز شوند . - 5 - ضرورت توجه به این مهم از آنجا نشأت میگیرد که تخریب اراضی به دلیل فرسایش خاک و تقلیل مواد غذایی از مسائل عمدهای است که توسعه بخش کشاورزی، امنیت غذایی و امنیت ملی را تهدید میکند . - 4 -
بنابراین، اهمیت راهبردی منابع خاکی به طور گسترده مورد پذیرش همگان قرار گرفته و حفاظت از آن به عنوان پیشزمینهای برای دستیابی به امنیت غذایی واتخاذ سیاستهای زیستمحیطی محسوب می شود 9 - ؛ . - 13 شواهد نشان میدهد که منابع خاکی در معرض تخریب شدیدمیباشد؛ به گونهای که هرساله 6 تا 7 میلیون هکتار زمین به دلیل فرسایش از بین میرود . - 7 - این در حالی است که وضعیت کشور ایران به گونهای است که به یک کشور آسیبپذیر از نظر فرسایش خاک مبدل شده است . - 3 - مطابق آمار انجمن علوم خاک ایران در سال 1392 میزان فرسایش خاک ایران، سه برابر متوسط قاره آسیا است و رتبه نخست فرسایش خاک را درمیان کشورهای درحال توسعه و جهان دارد . - 1 -
بررسی دلایل بالا بودن میزان فرسایش خاک و در نتیجه تخریب اراضی نشان میدهد که این چالش نشأتگرفته از تعیینکنندههای مختلف و پیچیدهای ا ست که میتوان آنها را در چند گروه طبقهبندی کرد: 1 عواملی آب و هوایی: - مانندبارش باران و خشکسالی - ، 2 عوامل زیستی ژئوفیزیکی: - مانند شیب و نوع خاک - و 3 عوامل مدیریتی و انسانی: - مانند آموزش، تجارب و دسترسی کشاورزان به خدمات ترویجی - . - 12 - در همین راستا نیز بسیاری از کشورها برای کاهشآ سیبپذیری و حفاظت از خاک، سیا ستها تو سعهای خود را بر روی ا ستفاده از ابزارهای اقت صادی و فنی متمرکز کردهاند. - 17 - با این وجود، بکارگیری فعالیتهای حفاظتی در بین کشاورزان - به ویژه در ایران - بسیار کم بوده است - 19 - و حتی در برخی از موارد نیز بکارگیری این استراتژیها به تخریب بیشتر منابع طبیعی از جمله خاک، پوشش گیاهی و جنگلها منجر شده است.
این گفتهها حاکی از آن است که استراتژیهای فنی و اقتصادیِ صرف، به تنهایی قادر به انگیزش کشاورزان نسبت به حفاظت خاک نی ستند . - 11 - در اینجا، ا ستراتژیهای اقت صای نیاز دارند که از ا ستراتژیهای دیگری برای تکمیل ا ستراتژی های موجود - اقتصادی و فنی - در راستای تغییرات مورد نظر استفاده کنند . - 20 - یکی از شیوههایی که میتواند در ارائه بینشهای منطقی برای طراحی موفقتر برنامههای حفاظت خاک مؤثر باشد، "تحلیل ابعاد جامعهشناختی مرتبط با حفاظت خاک است. در این راستا، برنامهها و سیاستهای حفاظت خاک باید از چنین ابزارهای مکملی در راستای نهادینهسازی فعالیتهای حفاظتی خاک استفاده کنند . - 18 -
علیرغم اهمیت فزاینده این گونه موضوعات، تحقیقات بسیار کمی در زمینه آنها در ایران انجام شده است. این پژوهش که با هدف شناخت بیشتر پیشبرندههای فعالیتهای حفاظت از خاک کشاورزان انجام شده است، در نظر دارد تا هم برخی از مهمترین متغیرهای اثرگذار بر اقدامات حفاظت از خاک کشاورزان را شناسایی کند و هم اینکه دروندادها و پیشنهادات مدیریتی مناسبی را در راستای طراحی مناسب برنامههای حفاظت از خاک پیش روی مدیران - سیاستگزاران - برنامههای حفاظت از خاک و نیروهای مداخلهگر اجرایی در جوامع کشاورزی قرار دهد.دیدگاهها، نظریهها و مدلهای زیادی از شاخههای علمی مختلف برای درک و تشریح رفتار مورد استفاده قرار گرفتهاند. اما در این مطالعه برای شناسایی و مفهوم سازی متغیرهای اثرگذار بر رفتار حفاظت خاک کشاورزان از الگوی رفتار محیطزیستگرایانه کالموس و آگیمن - 14 - و نیز تئوری ارزش باور هنجار استرن - 16 - استفاده شده است که از الگوهای مورد قبول و مناسب برای تحلیل رفتار محسوب میشوند.
کالموس و آگیمن - 14 - در الگوی خود مهمترین عوامل مؤثر بر رفتار محیطزی ستگرایانه را در قالب عوامل درونی - مانند ارزشها، نگرش، احساسات و ... - و عوامل بیرونی - مانند عوامل اجتماعی، اقتصادی و ... - مفهومسازی کردهاند. در این نظریه،توجه ویژهای به عواملی درونی شکلگیری رفتار شده ا ست. از جمله مهمترین و مقدمترین عوامل درونی که نقش ب سیاریمهمی در شکلگیری رفتار افراد دارد، "ارزشهایی" میباشند که افراد دارند. ارزشها نیرو محرکه شکلگیری بسیاری از انگیزههای درونی ما میباشند. این در حالی است که ماهیت شکلدهندههای خود ارزشها در هالهای از ابهام است. فوهرر در این زمینه عنوان میکند که ارزشهای افراد بیشتر تحت تأثیر میکروسیستمهایی میباشد که شامل شبکههای اجتماعی بلاواسطهمانند خانواره، همسایگان، گروههای همتا و ... میباشند. فزون بر این، ارزشها ممکن است که از سیستمهای ماکرو مانند زمینه فرهنگی فرد در آن زندگی میکند نیز تأثیر بپذیرند.
ارزشهای محیطزیستی که در این مطالعه برای بررسی رفتار حفاظت خاک کشاورزان مورد استفاده قرار گرفته است،ارزش های زیستکرهمحور، ارزش های نوع دوستانه و ارزش های خودخواهانه هستند که در مطالعات مختلف به عنوان پیش بینی کننده های انواع مختلف رفتارها و نگرش های محیط زیست گرایانه بوده اند 17 - ؛ . - 16 در زمینه حفاظت خاک،کشاورزان دارای ارزشهای خودخواهانه ابعاد مختلف حفاظت خاک را بر اساس تأثیراتآن بر شخصِ خودشان مورد توجه قرار میدهند. در این راستا، اگر هزینههای شخصی حفاظت خاک از طرف کشاورز خیلی زیاد درک شود، در این صورت اوچندان علاقه ای در راستای حفاظت خاک از خود نشان نخواهد داد و حتی ممکن است با آن مخالفت کند.
ارزش های نوعدوستانه نیز در کشاورزانی وجود دارد که ابعاد حفاظت خاک را بر اساس هزینهها و منافعی که برای جامعه، همنوعان و بشریت دارد، مورد توجه قرار میدهند. این در حالی است که کشاورزان دارای ارزشهای زیستکره حفاظت خاک را از منظرهزینهها و منافعی که این اقدام شان برای محیطزی ست و اکو سی ستمها دارد، مورد توجه قرار میدهند. در این زمینه، برخی ازصاحبنظران عنوان میکنند افرادی که برای اکوسیستم و سایر گونهها اهمیت زیادی قائلاند، احتمال بیشتری وجود دارد که از عواقب سوء رفتارهای خود - رفتار سوء در زمینه حفاظت خاک - آگاه باشند. در همین راستا، کشاورزانی هم که به سایر مردم ارزش قائل میشوند، در زمینه عواقب سوء رفتارهایشان برای سایر مردم نگران هستند.
علاوه بر برخی پیشبینیکنندههای داخلی، رفتار افراد ممکن ا ست از محیطی که آنها در آن زندگی میکنند نیز تأثیر بپذیرد. - 14 - به عبارتی دیگر، رفتار حفاظت خاک ک شاورزان در خیلی از موارد به نگرشها و ارزشهای حاکم بر جامعهای ب ستگی دارد که ک شاورزان در آن زندگی میکنند. در این را ستا نیز پژوهشهای زیادی انجام شده ا ست که حاکی از تأثیر چ شمگیر محیط اجتماعی کشاورزان بر رفتارهای محیطزیستگرایانه آنان دارد. در این مطالعه، تأثیری که محیطهای اجتماعی کشاورزان
