بخشی از مقاله
چند دهه از مطرح شدن معماری پایدار می گذرد و راهکارهای بسیاری، توسط آن، برای حل بحران های معاصر ارائه شده است؛ ولی همچنان مشکلاتی در سر راه ایجاد معماری پایدار وجود دارد. به نظر می رسد که با رفع موانع از طریق توجه به ارزش ها و ویژگی های معماری بومی، می توان آن را کامل نمود. طبق گزارش سایت خبری تحلیلی پارس، مصرف انرژی در کشور ما پنج برابر سایر کشورهای صنعتی دنیا است و ما از این نظر غیر استاندارد هستیم، لذا باید سعی شود در طراحی بناها حتی الامکان این مصرف طبق اقلیم و دیگر فاکتورهای طراحی به حداقل کاهش یابد. لذا طراحی بر مبنای اصول معماری پایدار با توجه به زمینه گرایی فرهنگی، کالبدی و بومی از ضروریات می باشد. مسکن به عنوان مهمترین دغدغه بشر همواره مورد توجه و افزایش بهروری بوده است لذا توجه به اقلیم در طراحی معماری اقلیم سرد و کوهستانی می تواند به بهتر شدن فضای مسکن و صرفه جویی در مصرف انرژی کمک نماید. در این پژوهش با بررسی اصول معماری پایدار و شاخصه های اقلیمی در اقلیم سرد و کوهستانی و شناخت نیازها و الزامات جهت کاهش مصرف انرژی و بهبود الگوی مسکن بررسی شده و به ارائه این اصول می پردازیم.
کلید واژه: معماری پایدار، اقلیم، مسکن ،سرد و کوهستانی
-1مقدمه
معماری و اقلیم، پیوندشان بیشتر به رابطه ی نوزاد و آغوش می ماند، یا نسبت هر رستنی با خاک؛حریم امن و بستر بالیدن. وابستگی ای تکامل آفرین؛ الهام بخش و البته، نه محدودیت زا. در این معنا، آغوش، خاک و اقلیم، رابط حیات و سر زندگی و نبودشان نمود میرایی است. تجربیات معماری بومی در پهنه ی جهان و آروین های آن در معماری ایران زمین نیز، خود گواه و تأکیدی بر اندیشه ی فرم زایی ملاحضات اقلیمی در معماری است تا عاملی بر محدودیت آن یا اسارت معمار. مسکن به عنوان یکی از مهمترین دغدغه های بشر همواره مورد مطالعه و کنکاش و نوآوری بوده است.
پرداختن به معماری پایدار و اسباب شکل گیری چنین رویکردی در طراحی های معماری، لازمه شناخت عمیق تری از اهداف و توصیه های پایداری می باشد. پدیده معماری بومی به عنوان مقوله ای در زیبایی شناسی و عرفان، در خلوص اندیشه و احترام به طبیعت، موضوعی بسیار با اهمیت می باشد. شاید به ندرت بتوان هنری یافت که اندازه معماری بازندگی مردم پیوند داشته باشد. اینکه مردم در گذشته چگونه به طبیعت اطراف خویش با خاک،سنگ و چوب و مصالح دیگر انس و الفت گرفته و آنها را تا چه حدتحت اختیار خویش درآورنده اند درخور تامل و تفکر است.
عوامل بسیار دست در دست هم داده تا ذوق و توان استفاده بهتر از مصالح طبیعی را به قومی بدهد که با دقت و شکیبایی تمام به این ابزارها شکل بدهد و آنها را به دلخواه خویش درآورد و به بهترین حالت از آنها استفاده کند. مثلا سنگ ها را به صورت طبیعی بروی هم می چیند و سرپناهی بوجود می آورند، نکته دیگر اینجاست که قواعد و معادلات علمی در این مرحله جایی ندارد و در واقع فیزیک و شیمی و مکانیک هیچگونه نقشی در ساخت سرپناه ایفا نمی کنند. گاه دیوار از حد لزوم ضخیم تر است یا سقف با تیرهای قطورتر و یا نازک تر از حد پوشیده شده است.نظریه معماری خورشیدی از زمان آغاز خود معماری وجود داشته است. سقراط در سال 400 قبل از میلاد، به در نظر گرفتن اصول طراحی خورشیدی در ساخت مسکن باور داشته است.
شهرها نباید بدون جهت گیری باشند. بناها باید به وسیله جهت یابی نسبت به خورشید قابل تمیز باشند. آنها نباید بی توجه به ریتم محیط پیرامون خود شکل گرفته باشند. اصول طراحی که به ویژگی و کمیت دسترسی خورشیدی در محیط های شهری بی اعتناست ساختمانهایی با بازدهی انرژی پایین، ایجاد خواهد کرد. دسترسی خورشیدی شهری، راه را برای قاعده مند ساختن اصول طراحی شهری در جایی که مورفولوژی و بافت ساختمان ها در جوابگویی به دسترسی خورشیدی محلی شکل گرفته است تا پتانسیل ذخیره انرژی آنها را که یکی از اهداف پایداری شهر است بیشینه سازد، هموار میسازد.
-2بیان مسئله
مسکن به عنوان انسانی ترین موضوع معماری، بازگو کننده شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی حاکم بر جامعه در دوره مربوط به خود است. طی سالهای اخیر با توجه به رشد انبوه جمعیت و مشکلات کمبود مسکن، در طراحی خانه، بیشتر جنبه های اقتصادی مطرح است. همین مسئله توجه به نکات کیفی در طراحی خانه را کمرنگ کرده است. مسکن امروزی برگرفته از الگوهای غربی و بدون رعایت مسائل منطقه ای و اقلیمی طراحی می شوند که نتیجه آن تبدیل خانه ها به خوابگاه و نداشتن آسایش و احساس بی هویتی است. [1] موضوع توسعه پایدار چند دهه ای است که در علوم و حرفه های مختلف از جمله معماری و شهرسازی مطرح شده است و ریشه آن در بحران های زیست محیطی و نیز مصرف بی رویه انرژی های فسیلی در جهان می باشد.
موضوعاتی چون گرمایش عمومی کره زمین، رشد فزاینده گازهای گلخانه ای در جو زمین که خود عامل گرمایش جهانی است، آلودگی آب و هوا و خاک و همه به تشدید فعالیت های جوی علیه تخریب روز افزون محیط زیست و استفاده بی رویه از انرژی های محدود فسیلی منجرشده است. موضوع اقلیم در بحث توسعه پایدار از مباحث اساسی و تعیین کننده می باشد،چرا که موضوع توسعه پایدار صرفه جویی در مصرف انرژی ،خصوصا انرژی های فسیلی و تجدید ناپذیر بوده لذا، طراحی اقلیمی بناها و کالبد شهرها، نقش بسزایی در کاهش مصرف سوخت و در نتیجه حفظ آن برای نسل های آینده خواهد داشت. [1]
-1 درون گرایی درون گرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در
معماری ایران وجود داشته است و با حضوری آشکار، به صورت های متنوع، قابل درک و مشاهده است. درون گرایی در جستجوی حفظ حریماست که در آن،شرایط کالبدی با پشتوانه تفکر، تحقق و عبادت به منظور رسیدن به اصل خویش و یافتن طمانینه ی خاطر و آرامش اصیل درون، به نظمی موزون و متعالی رسیده است. به طور کلی بر اساس تفکر شرقی و سرزمین های اسلامی، جوهر فضا در باطن است و حیاط درونی، به وجود آورنده این فضاست >8@
-2 مرکزیت
ویژگی موازی با مسئله درون گرایی، مرکزیت در فضای معماری است. سیر تحول عناصر پراکنده - کثرت ها - به وحدت مرکزی در اغلب فضاهای معماری دنیای اسلام به چشم می خورد. حیاط خانه، مساجد، مدارس و کاروانسرا ها هسته ی تشکیل دهنده این تفکر و رساندن عناصر عملکردی یا جزئیات میانه و دور به مرکز جمع کننده تنوع ها و گونه گونی ها هستند. این فضای درونی مرکزی که گاه می توان چیزی غیر از حیاط مرکزی باشد، تنظیم کننده تمام فعالیت ها و اصل و مرکز فضا را در قسمتی قائل است که نقطه عطف عروجی استثتایی در آن رخ می دهد - . - 2
-3 هندسه
نحوه برخورد با مقوله هندسه در بیان افکار و اندیشه هاست. در هنر معماری اسلامی، دارای اهمیت و مفهوم ویژه است. گذر از نظم غریزی و یا ناخودآگاه به نظم هندسی، خود فرآیندی آگاهانه بوده که به تدریج پیروی می کند: پیچیدگی در کثرت، پیچیدگی در قابلیت ترکیبی پنهان و بازگشت به حدت و مرکزیت، همچنین استواری در تفکر راه یافته که بیهودگی و پراکندگی در آن جای ندارد - . - 2
-4 کثرت در وحدت
بنیادی ترین اصل عرفان بعد سری و باطنی اسلام، یعنی اصل کثرت در وحدت است.که این دیدگاه در هر جنبه ای از واقعیت بازتاب یک مبدا متعالی را می بیند. در واقع از ساده ترین واحد ها معماری گرفته تا پیچیده ترین محیط های شهری، گرد این اعتقاد مرکزی تنیده شده اند.>1@ برای هنرمند مسلمان نحوه ی ظهور وحدت در کثرت و رجوع کثرت به وحدت که معنای توحید است، مهمترین رمز و راز است. هر کدام از اجزاء تشکیل دهنده به نوعی خود، یک کل به حساب می آیند و چیزی که با آن روبرو هستیم جز کمال یافته و کل کمال یافته است.
-5 پیوند معماری با طبیعت
همدلی و احترام به طبیعت ریشه عمیق فرهنگی دارد. همزیستی مسالمت آمیز انسان، معماری و طبیعت در معماری سنت ایران کاملا مشهود است. اشارات فراوان در کتاب آسمانی درباره گیاه، نور و اجزای طبیعت به طور همه جانبه باشد. فضاهای نیمه باز-نیمه بسته در یک روند سلسله مراتبی در کنار یکدیگر قرار گرفته گویی همیشه انگیزه احترام و حفظ نعمت های الهی را پاس می دارند و در قلب طبیعت و اجزای عناصر ان تجلی کرده اند .>4@
-6 نور
نور جوهر معنوی است که به درون غلظت ماده نفوذ می کند و اثر آن را شریف و شایسته می سازد. مناسب محل زندگی نفس آدمی است. نفسی که چهره اش در عین حال ریشه در عالم نور دارد، عالمی که چیزی جز عالم نور نیست. نور غیر مادی ترین عنصر محسوس طبیعت همواره در معماری ایران وجود دارد و در واقع نشانه ی عالم والا و فضای معنوی است. نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و مادی ندارد و این موضوع در کناد عوامل دیگر مانند اقلیم، موقعیت قرار گیری یک بنا و نحوه استفاده از نور بنا می شد. >6@
-7 رنگ
رنگ نیز در معماری ایران با دقت و وسواس خاصی مورد استفاده قرار گرفته است: معمولا با آگاهی کامل از این مفاهیم نمادین آنها و همچنین تاثیرات کلی که به واسطه ی ترکیب با رنگ های دیگر بر روح می گذاشته اند آن را به کار بردند. در واقع کاربرد سنتی رنگ ها بیشتر به منظور یادآور واقعیت آسمانی چیزها استتا تقلید رنگ طبیعی اشیاء.>1@
-8 محرمیت:
در شکل گیری فضاهای مختلف، به ویژه فضاهای مسکونی اعتقادی معماران ایرانی خیلی تأثیر گذار بوده و به حریم خصوصی احترام گذاشته شده است.
-9ساده گرایی
یکی دیگر از اصول حاکم بر معماری عرفانی - سنتی - ما ساده گرایی است. ساده گرایی و باور عمیق به اصل سکون، سکوت و آرامش مبنا را بر حذف زوائد می گذارد. مراد از سادگی، سادگی کل است نه جز اتاق در مسکن ایرانی با جابجایی وسایل و مبلمان، عملکرد گوناگونی می پذیرد. صبح هنگام بساط صبحانه پهن می شود، پس از ان وسایل کار اماده می شود. ظهر، سفره ناهار پهن می شود و همه ی افراد دور آن می نشینند، در آن
