بخشی از مقاله
چکیده
هدف از ارائه این مقاله ، بررسی فرم سازه ها خانه های روستایی منطقه اورامان می باشد و عوامل موثر در شکل گیری بصورت پلکانی و متمرکز خانههای این منطقه میباشد. آیا ساختمانهای ساخته شده در شیب تند، پاسخی به نوع جغرافیایی منطقه پاوه و اورامانات است ؟
در این مقاله، معماری اصیل منطقه اورامان در بخش مسکن روستایی به صورت توصیفی و نمونه موردی - شمشیر و خانقاه - معرفی و مورد بررسی قرار گرفته است . یافته های حاصل از این تحقیق نشان میدهد که معماری این منطقه هماهنگ و پیرو اصول معماری ارگانیک میباشد نتیجه حاصل از مطالعات صورت گرفته در این تحقیق نشان میدهد مهمترین عوامل موثر در فرم و شگلگیری پلکانی و مصطبهای و همچنین سازه های مورد استفاده در مسکن روستایی منطقه اورامان را میتوان به این شرح بیان کرد : شکل و فرم کوهستان منطقه اورامان ،مصالح بومی ، عوامل اقلیمی و جوی، اشتغال و اقتصاد منطقه ، ویژگی فرهنگی و اجتماعی مردم .
-1 مقدمه
"هورامان" نام منطقه گسترده ای است از جنوب غربی سنندج تا غرب سرزمین کردستان. مردم این ناحیه به گویش اورامی، که بیشتر واژه های آن اوستایی است، سخن می گویند و توانسته اند در میان رشته کوه های زاگرس، به دور از آسیب زمان، آداب و رسوم فرهنگی خود را حفظ کنند
هورامان در زمان باستان بخش بزرگی ازسرزمین غربی ایران را شامل میشده است اما براثر تحولات تاریخی این سرزمین درحال حاضر محدود شده است و به این ترتیب می باشد. از شمال به مریوان از جنوب به شهرستان جوانرود ازغرب به بخش های غربی کشور عراق از شرق به ارتفاعات شاهو. بخش اعظم هورامان دراستان کرمانشاه واقع شده است و فعلاً از نظر تقسیمات کشوری درمحدوده شهرستان پاوه قرار دارد .
براثر موقعیت استراتژیکی این منطقه حکومتهای همسایه غربی به قصد تصرف این ناحیه استراتژیک و برای محو آثار فرهنگی و ادبی این ناحیه بر این سرزمین هجوم برده اند و در دوران باستان در بین سالهای 890 تا 911 قبل از میلاد حکام آشور برای تصرف کوههای زاگرس بدین منطقه در مشرق شهر زور هجوم بردند و قسمت هورامان تخت را تصرف و در جنوب دریاچه زریبار درجایی به نام هرهر دژ محکمی را ساختند که آثار آن هنوز درارتفاعات هورامان به چشم می خورد. اعراب در زمان خلافت خلیفه دوم همزمان با حمله ایران بخشی از سپاهیان آنان منطقه هورامان را تصرف و مسجد های حضرت عبدا... درنوسود و نودشه و پاوه گواه اهمیت و موقعیت این ناحیه را می دهند.
-1 آب وهوای هورامان
منطقه ای که پاوه درآن واقع شده ، بسیار خوش آب وهوا بوده ودرکنار کوهستان هورامان - درمیان دوکوه شاهو وآتشکده - بنا گردیده است . آب وهوای منطقهنسبتاً سرد، مایل به اعتدال ونیمه مرطوب می باشد. همچنین وجود چشمه های فراوان آب های روان، همراه با جنگل ها، مراتع باغات سرسبز جلوه خاص وزیبایی به این منطقه بخشیده است.
-2 آشنائی با سوابق معماری منطقه
محدوده مورد نظر این پژوهش ناحیه غرب ایران در کنار سلسله جبال زاگرس در گستره ای از استان های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه می باشد. ارارتوها نژادی از اقوام اولیه ایرانی بوده اند که در حدود 1500 الی 1000 پیش از میلاد در این منطقه ساکن شده و نخستین نشانه های معماری به دست آمده، متعلق به آنان×می باشد. ساختار ابتدائی معماری ارارتوها متکی به تیر و ستون در فضاهائی که به احتمال فراوان، کاربری مذهبی - معبد - داشته اند؛ پایه و مبنای معماری این ناحیه تا قرن های متمادی بوده است.
-3 ویژگی های معماری کوهستانی
کمبود واژه در تعریف این معماری به چشم می×خورد، شاید معماری کوهستانی، پلکانی یا طبقاتی تا این مقطع، کامل ترین واژه هائی×باشد که بتوان به ساختار معماری این منطقه اطلاق کرد. برای شناخت دقیق تر به صورت×موردی و نمونه ای، معماری منطقه هورامان در استان کرمانشاه مورد بررسی قرار می ×گیرد. از نمونه های شاخص این مجموعه می توان به روستاهای، خانقاه و شمشیر اشاره کرد تصویر شماره .1 این روستاها به لحاظ بافت، وسعت، استقرار×در بدنه کوه و ساختار معماری از مهم ترین نمونه های این معماری محسوب می شوند.
تصویر -1 نمونه ای از خانه روستایی منطقه اورامان - روستای هجیج -
-1-3 ویژگی های مسکن روستاهای منطقه
بافت کلی مسکن روستایی در نقاط بررسی شده به شکل مجتمع و توده ای است در روستای دل و اورامان به علت قرار گرفتن در موقعیت کوهستانی روستا ها به شکل مجتمع و پلکانی شکل است و معمولاً پشت بام هر خانه حیاط خانه دیگری محسوب می شود . در روستاهای منطقه اورامان به دلیل کوهستانیبودن منطقه معمولاً مسکن اصلی را روی آغل گوسفندان بنا می کنند طویله و انبار و کاهدان در یک مجموعه جمع می شوند که حالتی نیمه زمینی روی دو پایه را تسکیل می دهد .
دیوار خانه هایی که در این منطقه کوهستانی ساخته می شوند خشکه چینی است این دیوارها بدون استفاده از ملات و با قرار دادن سنگهایی که به این منظور تهی کرده اند ساخته می شود . سنگ مورد نیاز برای ساخت خانه ها اغلب از کوهای اطراف روستا تأمین می شود و در دیگر نقاط بررسی شده شهرستان پاوه دیوارهای سنگی به وسیله ملات گل بر روی هم چیده شده اند.
بر روی سقف اتاق نشیمن و محل پخت نان نیز سوراخی تعبیه شده که به آن روچن گویند این سوراخ عمل تهویه و نورگیری را انجام می دهد . برای آنکه گل ریخته شده بر روی تخته ها پائین نیاید قبل از شفته کردن روی تخته ها را با گونی و سنگهای ریزی می پوشانند پس از آنکه شفته ها ریخته شد با استفاده از بام غلتان که در اصطلاح محلی به آن بان تلیر یا بان کلیر و یا بان لز گویند روی بام را مسطح می کنند سپس روی بام را کاهگل کرده و دوباره به وسیله بان تلیر روی آن را مسطح می کنند در گوشه ای از بام یک ناودان قرار داده که به آن پلور گویند پلور نیز از چوب درخت توت تراشیده شده است . برای ساخت خانه ابتدا محل خانه را در نظر گرفته سپس با استفاده از دیلم و کلنگ پی خانه به اندازه نیم متر کنده می شود در این منطقه پی زمین را - بنه ره ت - می گویند .
بررسی های انجام شده از آثار باقی مانده از معماری مسکونی در روستاهای اورامان نشان می دهد که این روستاها از دیر باز و در محل بالاتر از موقعیت کنونی، محل سکونت بوده است. آنچه در این زمینه مورد توجه می باشد این است که با گذشت زمان، اقلیم متنوع منطقه در طول فصول و نیز توپوگرافی خاص محل روستای قدیمی، تا کنون تأثیری بر تخریب و محو این آثار نداشته است، بلکه همچنان دیوارهای سنگی و فضاهای ساختمان ها با سنگ های حجیم و منظم در بالادست روستا دیده می شود.
معماری سنتی ساختمانها که آثار آن در وضعیت موجود روستا نیز دیده می شود تناسب کامل با شرایط خاص اقلیمی و توپوگرافی منطقه و نیزشرایط معیشتی مردم داشته است.پس از آنکه به زمین کاملاً سفت رسیدند داخل پی را با استفاده از سنگ پر می کند سپس به اندازه 3-2 متر دیوار از سنگ بالا می آورند . به این مرحله در اصطلاح محلی دیوار مه نین می گویند . کار چیدن دیوار به عهده افراد ماهری است که به آنها بنا می گویند اما افراد دیگری نیز در کار ساخت خانه به بنا کمک می کند این افراد اغلب از اقوام و همسایگان هستند و صاحب خانه وظیفه داشت که کمک آنان را با همکاری در کارهای دیگر جبران کند
.پس از آنکه مقداری دیوار بالا آمد و در فواصل دیوار ، تخته هایی از چوب درختهای چنار و یا توت و گردو که بسیار محکم است قرار داده می شد . این چوب را در اصطلاح محلی دیمه ک گویند دیمه ک مانع فشار دیوار بر روی پایه های دیوار می شود . پس از بالا آمدن دیوار تیرهایی از جنس درخت چنار بر عرض دیوار و فاصله قرار می دهند و روی تیرها را تخته کوب می کنند به این ترتیب که تخته ها را در اندازه مشخص برش داده و بر روی تیرها نصب میکنند استفاده از نی و یا چرپی - شاخ و برگ درختان - و گونی به جای تخته در بعضی از خانه های رایج است سپس روی چرپی ها را شفته می ریزند که به این عمل هه ره بان - ریختن گل بر روی چرپی - گویند
در گذشته به وسیله هه ر و سمر - کاهگل - دیوارهای داخل خانه ها را کاهگل می کردنند به این ترتیب که به وسیله ماله کاهگل را برو روی دیوار می کشند .سفید کاری دیوار با استفاده ازخاک سفید که به آن گل چه رمو گویند انجام می شود این خاک اغلب از کوهستانهای اطراف روستا تأمین می شود به این عمل در اصطلاح محلی سوراخ می گویند
لازم به ذکر است که زنان هر ساله قبل از نوروز دیوارهای داخل خانه را به وسیله گل چه رمو سفید می کنند در روستا چناره زنان به وسیله خاک قرمز رنگی که به آن گله سووره گویند دیوارها را تا نیمه رنگ می کنند عمل ساییدن این گل بر روی دیو ار به وسیله شال و یا جوراب انجام می گیرد که به این عمل شال ساو گویند لازم به ذکر است که برای صاف کردن کف اتاقها زنان به وسیله یک تکه سنگ صاف که ازته رودخانه تهیه کرده اند گل قرمز رنگی را بر کف زمین می مالند که در اصطلاح محلی به این عمل یانه ناوی گویند
