بخشی از مقاله
ارزیابی توان اکولوﮊیکی شهرستان سراب جهت توسعه شهری با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS)
چکیده
توسعه بی رویه و بدون مطالعه شهرها همانند سایر انواع توسعه، می تواند آثار منفی بر محیط زیست و بهره برداری های بهینه اقتصادی از آن برجای گذارد. ارزیابی سرزمین در واقع شامل پیش بینی یا سنجش کیفیت سرزمین برای کاربری خاص از نظر تولید، آسیب پذیری و نیازمندی های مدیریت است که این سنجش با مقایسه ویژگی های اکولوﮊیکی و مدل های اکولوﮊیکی ساخته شده برای کاربری مورد نظر انجام می پذیرد. این مطالعه به منظور تعیین جهات مناسب توسعه شهر سراب واقع در جنوب شرقی استان آذربایجانشرقی انجام گردیده است. در این تحقیق، پس از مطالعه، شناسائی و نقشه سازی عوامل اکولوﮊیکی اعم از عوامل فیزیکی(شامل فیزیوگرافی و توپوگرافی، ارتفاع، شیب، خاک، سنگ مادر، بارندگی، دما و...) و عوامل زیستی موثر در کاربری توسعه شهری موثرند در حوزه آبخیز شهرستان سراب به کمک سامانه اطلاعات جغرافیایی((GIS انجام گردید. سپس به کمک مدل اکولوﮊیک توسعه شهری مبتنی بر روش تجزیه و تحلیل سیستمی، توان اکولوﮊیک حوضه های مذکور بر اساس منطق بولین مشخص شد. برای این کار، در هر یک از سه طبقه مدل فوق، شرایط و ویژگی های مناسب در حوضه مورد مطالعه با کد ۱ و بقیه با کد صفر مشخص شدند. سپس با ضرب لایه ها، ارزیابی توان اکولوﮊیکی محدوده مورد مطالعه برای توسعه شهری برای هر سه طبقه، مناطق مناسب برای هر طبقه توسعه شهری مشخص شد. نتایج نشان داد بخش مرکزی و جنوب غربی این شهرستان تناسب بیشتری برای توسعه شهری دارا می باشد.
کلمات کلیدی : ارزیابی توان اکولوﮊیکی – توسعه شهری – منطق بولین – سامانه اطلاعات جغرافیایی
مقدمه
با افزایش روز افزون جمعیت دنیا و پیشرفت علم و توسعه فناوری، فشار تخریب انسان روی طبیعت بیشتر شده و سیمای طبیعت روز به روز حالت طبیعی و اولیه خود را از دست می دهد(فلاح میری، ۷۸۳۱). ارزیابی توان محیط زیست همان برآورد استفاده ممکن انسان از سرزمین برای کاربری های مختلف است. از این رو، ارزیابی سرزمین ابزاری برای برنامه ریزی راهبردی استفاده از سرزمین است(.(Rossiter, 1996 ارزیابی توان اکولوﮊیک سرزمین، مرحله میانی فرآیند آمایش سرزمین، یا برنامه ریزی محیط زیست است. در واقع این ارزیابی، اطلاعات اساسی برای مرحله دوم آمایش سرزمین را فراهم می کند(مخدوم، ۸۷۳۱).
تاکنون، به دلیل تفاوت ویژگی های سرزمین در کشورهای مختلف، روش های متعددی نیز ارائه شده است. با وجود تعدد روش های ارزیابی، باز هم دیده می شود که این رروشها در اساس کار با هم شباهت زیادی دارند. در بین روش های مختلف ارزیابی توان اکولوﮊیک، با توجه به این که روشهای ارزیابی چند عامله با استفاده از عوامل اکولوﮊیک متعدد و با در نظر گرفتن تاریخچه کاربری منطقه و دست خوردگی آن، سرزمین را ارزیابی می کند، بنابراین کاربری وسیع تری نسبت به دیگر روش های برآورد توان رویشگاه دارند(بابایی کفاکی، ۵۸۳۱).
عمدتا در کشور از سامانه اطلاعات جغرافیایی برای نقشه سازی منابع زیست محیطی استفاده شده است. در حالی که نقش اساسی این سامانه ها، انجام عمل ارزیابی داده ها برای توان یابی، تصمیم گیری و برنامه ریزی است. البته باید اذعان نمود که ایفای نقش یاد شده بدون نقشه سازی داده ها در گام های اول ایجاد پایگاه اطلاعات، امکان پذیر نیست(امیری، ۸۸۳۱). اما برای آن که بتوان در سامانه اطلاعات جغرافیایی هر دو عمل نقشه سازی و تصمیم گیری را به طور یکپارچه اجرا کرد؛ نیاز به مدل سازی برای ارزیابی داده ها به منظور توان یابی و برنامه ریزی ارزیابی توان اکولوﮊیکی است(مخدوم و همکاران، ۶۸۳۱).
در تحقیق حاضر ارزیابی توان اکولوﮊیک شهرستان سراب به عنوان واحد برنامه ریزی و مدیریت سرزمین مد نظر می باشد که در این زمینه به مطالعه عوامل فیزیکی و زیستی دخیل در کاربری توسعه شهری پرداخته شد و سپس با نقشه سازی هر یک از این عوامل، ارزیابی توان اکولوﮊیک توسعه شهری بر اساس منطق بولین انجام گردید.
مواد و روش تحقیق
معرفی منطقه مورد مطالعه
این تحقیق به منظور ارزیابی توان اکولوﮊیک شهرستان سراب در شمال غرب کشور و در شرق استان آذربایجان شرقی که در مختصات ۷۴ درجه تا ۶۵ ◦۷۴ طول شرقی از نصف النهار از مبدأ و ۴۴ ◦۷۳ تا ۵۱ ◦۸۳ عرض شمالی از خط استوا قرار گرفته است؛ انجام گردید. ارتفاع متوسط این شهرستان از سطح دریاهای آزاد حدود ۰۰۲۲ متر، ارتفاع حداقل آن (در پیرامون مهربان و سراب) حدود ۰۰۵۱ متر و ارتفاع حداکثر آن (در ارتفاعات بزقوش واقع در منتهی الیه جنوب شهرستان) ۰۰۶۳ متر است. نقشه شمار ۱ موفعیت جغرافیایی حوضه مورد مطالعه را استان آذربایجانشرقی نشان می دهد.
نقشه (۱) موقعیت منطقه شهرستان سراب در محدوده استان آذربایجان شرقی
روش تحقیق
مدل اکولوﮊیکی کاربری توسعه شهری، روستایی و صنعتی شامل سه طبقه، برای نشان دادن توان و درجه مرغوبیت سرزمین برای کاربری توسعه شهری، روستایی و صنعتی می باشد(مخدوم، ۸۷۳۱) که از طبقه اول به دوم از درجه توان و میزان مرغوبیت برای توسعه کاسته می شود. بعضی از ویژگی های این طبقات در جدول شماره (۱) ذکر شده است. در این طبقات، مشخصه های محیط زیستی برای ارزیابی توان اکولوﮊیک توسعه شهری ارائه شده است که برای انجام پژوهش حاضر، ابتدا شناسائی و مطالعه عوامل اکولوﮊیک اعم از عوامل فیزیکی شامل فیزیوگرافی و توپوگرافی؛ ارتفاع، شیب، بارندگی، دما، سنگ، جنس خاک، عوامل زیستی شامل پوشش گیاهی انجام شد. ویژگی های مشخصه های مذکور در هر سه طبقه مدل اکولوﮊیکی توسعه شهری آورده شده است(مخدوم، ۸۷۳۱) که گردایشی از تمامی این ویژگی ها، تعیین کننده طبقه مورد نظر و آن هم نشان دهنده توان اکولوﮊیک طبقه است(امیری، ۹۷۳۱).سپس اقدام به رقومی سازی اطلاعات مکانی و توصیفی این مشخصه ها گردید. در نهایت با استفاده از منطقه بولین در منطقه مورد مطالعه با توجه به ویژگی ها و خصوصیات ذکر شده در مدل اکولوﮊیک کاربری توسعه شهری، سه طبقه توسعه شهری در منطقه مورد مطالعه بر اساس مدل فوق تفکیک شد.
یکی از روش های معمول ارزیابی منابع، روش ارزیابی چند عامله به شیوه تجزیه و تحلیل سیستمی است(مخدوم، ۸۷۳۱).در این روش کارشناسان لایه های اطلاعاتی منطقه را به صورت کیفی طبقه بندی می کنند و نقاط ایده آل مشخص را بدون در نظر گرفتن فراوانی و نقش آن در توزیع کاربری در طبقات مختلف قرار می دهند. اساس این شیوه بر پایه منطقه بولین استوار است و معمولا برای تفکیک مناطقی که دارای مجموعه ای از شرایط و ویژگی های مورد نظرند، کابرد دارند(مخدوم و همکاران، ۶۸۳۱).در این میان سیستم اطلاعات جغرافیایی به منزله ابزاری مناسب در فرایند تصمیم گیری می تواند هزینه و زمان ارزیابی را کاهش داده و متخصصات را در انتخاب راهکارهای مناسب یاری کند(احمدی زاده، ۲۸۳۱). بدین منظور به کمک نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی ArcGIS از بانک های اطلاعاتی رابطه ای برای تشکیل پایگاه اطلاعاتی تشکیل گردید. متداول ترین کاربرد از پرسجوگر در سامانه های اطلاعات جغرافیایی، بازیابی داده ها و انجام عملیات جبری و منطقی است(.(Wolfslehner, et at, 2005 سپس به کمک این نرم افزار و با استفاده از منطقه And و Or، مدل ارزیابی توان اکولوﮊیک برای سه طبقه کاربری توسعه شهری اجرا شد. در پایان پس از طبقه بندی تمامی مشخصه های اکولوﮊیک بر اساس هر سه طبقه با استفاد از نرم افزار ArcGIS و در قسمت Query، مدل ارزیابی اکولوﮊیک کاربری توسعه شهری برای هر سه طبقه آن، تهیه و تفکیک گردید.
مدل اکولوﮊیکی ویژه جهت توسعه شهری
این مدل در سه طبقه تهیه گردیده که به دلیل وجود محدودیت های عمده اکولوﮊیکی، طبقه ۳ فاقد توان برای انواع توسعه های شهری، صنعتی و روستایی می باشد. به دلیل نیاز به توسعه زیر بنایی برای انواع توسعه ها، اراضی واجد شرایط نسبت به سایر کاربریها از وسعت کمتری برخوردار است. جرئیات این مدل در جدول ۱ ارائه شده است.
جدول ۱- مدل اکولوﮊیکی ویژه توسعه شهری شهرستان سراب
سرزمین هایی با توان طبقه سه برای توسعه شهری، صنعتی و روستایی سطح بیشتری را نسبت به سرزمین های طبقه یک در منطقه تشکیل داده است. در حالی که در شهرستان سراب این سرزمین ها اغلب در حاشیه سرزمین های با توان طبقه یک قرار گرفته است.
نتایج و یافته ها
نتایج حاصل از مطالعات پایه اعم از فیزیوگرافی، باندگی، ارتفاع، شیب، جهت، دما، خاک، پوشش گیاهی و زمین شناسی به صورت نقشه های رقومی درآمدند(نقشه های ۱ الی ۹). پس از شناسائی عوامل موثر در کاربری و نقشه سازی آنها، تمامی مشخصه های اکولوﮊیک منطقه مورد مطالعه بر اساس مرز شهرستان جدا شد. مدل اکولوﮊیک کاربری توسعه شهری و درجه مرغوبیت(طبقه بندی) سرزمین برای انجام کاربری توسعه شهری به سه طبقه تقسیم گردید که از طبقه یک به سه از حداکثر به حداقل توان می رسد. در هر یک از طبقات این مدل، مشخصه های اکولوﮊیکی ذکر شده در روش تحقیق وجود دارند.
بر اساس طقبه بندی ارائه شده در مدل ارزیابی توان اکولوﮊیک کاربری توسعه شهری، روستائی و صنعتی مخدوم، نقشه های مشخصه های منطقه مورد مطالعه مورد طبقه بندی قرار گرفتند و نقشه طبقات ۱ و ۲ و نامناسب برای توسعه شهری در محدوده مورد مطالعه که در نقشه های ۰۱ الی ۲۱ نشان داده شده اند تهیه گردید.
نقشه(۲)نقشه طبقات هم دمای شهرستان سراب نقشه(۳) نقشه همباران منطقه سراب
نقشه(۸) نقشه هیپسومتری منطقه سراب نقشه(۹) نقشه کاربری اراضی منطقه سراب
نقشه(۰۱) نقشه قابلیت محیط برای توسعه شهری (طبقه یک) نقشه(۱۱) نقشه قابلیت محیط برای توسعه شهری (طبقه
