بخشی از مقاله
چکیده
دریای خزر به عنوان بزرگ ترین پهنه آبی محصور جهان، به جهت ویژگی های اکولوژیکی خاص خود و محدودیتهای جغرافیایی حاکم بر آن و همچنین وجود فعالیتهای مختلف انسانی در دریا و ساحل، همواره تحت تأثیر منابع آلاینده مختلف واقع شده است. استخراج های روزانه نفت خام و گاز و نیز انتقال آن ها، مهم ترین منابع آلودگی دریای خزر محسوب می شود. علاوه بر تهدید ورود آلودگی های مختلف از جمله آلودگی های انسانی و طبیعی به این پهنه آبی، تهدیدات هیدرولوژیکی متعددی هم بر این دریای استراتژیک اثرگذار بوده و هست. از آن جمله می توان به نوسانات عمق این دریاچه اشاره کرد که در قرن اخیر سه دوران کاهش سریع، کاهش کند وافزایش کند را تجربه نموده و اخیراً شواهدی مبنی بر کاهش دوباره عمق آب آن مشاهده شده است. این تغییرات ارتفاع آب اثرات متعددی بر این دریای محصور گذارده و به طرق گوناگون موجب آلوده تر شدن آن گشته است. در مقاله حاظر قصد بر آن است که با ارائه ی شرحی شفاف بر چگونگی و شدت تهدیدات وارده به این دریاچه پرارزش، گامی در جهت شناسایی تهدیدات و فرصت های بالقوه در این زمینه برداشته شود.
کلمات کلیدی: آلودگی دریای خزر، نوسانات عمقی، تراز آب دریای خزر، تهدیدات هیدرولوژیکی، آلودگی های طبیعی
.1 مقدمه
توسعه ی صنایع و افزایش بی رویه ی جمعیت شهرها و روستاها و در پی آن توسعه مناطق کشاورزی و استفاده از کودها و سموم دفع آفات و همچنین گسترش استخراج نفت موجب گردید تا میزان زیادی فاضلابهای صنعتی و شهری و همچنین پسابهای کشاورزی که دارای ترکیبات شیمیایی مختلفخصوصاً فلزات سنگین و آلاینده های آلی با نیمه عمر بالا هستند، وارد اکوسیستم های آبی شوند.[1] در این میان دریای خزر که از بزرگترین اکوسیستم های آبی بسته ی جهان محسوب می شود نیز تحت تأثیر افزایش جمعیت و صنعتی شدن کشورهای حاشیه خود قرار گرفته و موقعیت نگران کننده ای از این منظر پیدا نموده است.
گرچه کشورهای مختلف حاشیه خزر به نسبت های متفاوتی در آلوده سازی آن نقش دارند، اما این آلودگی ها تحت تأثیر جریان های شمال غربی به جنوب و جنوب شرقی در بخش های مختلف منتشر می شوند.[2] از طرفی بالاآمدن سطح آب دریای خزر باعث گردیده تا هزاران کیلومتر از سواحل این دریا به زیر آب رفته و میدان های نفتی و زمین های کشاورزی در آب غرق شوند و در نهایت در آلودگی پهنه آب تأثیر بگذارند3] و .[4به دلیل افزایش روز افزون آلاینده های شیمیایی در اثر فعالیت های انسانی و سرازیر شدن آن به محیط های آبی و از طرفی دیگر از آنجا که این نوع از آلاینده ها در معرض حمله باکتریایی نبوده و از آلاینده های پایدار محسوب می شوند، توجه بسیار زیادی به آن ها معطوف شده است.[5]
.2 مشخصات مکانی دریای خزر
دریای خزر - - در مرز جنوبی اروپا با قاره آسیا،در ناحیه ی شمال مرکزی ایران میان پنج کشور ساحلی آذربایجان، ایران، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه واقع شده است. طول تقریبی دریای خزر معادل 1200 کیلومتر و عرض آن بطور میانگین 330 کیلومتر - بین 204 تا 566 کیلومتر - است.[3 ] طول خطوط ساحلی آن 6400 کیلومتر که 990 کیلومتر از آستارا تا روخانه اترک مربوط به ایران و 5408 کیلومتر مربوط به دیگر کشورهاست 7 ]،.[8
.3 حوضه آبریز دریای خزر
مساحت حوضه ی آبریز خزر در مجموع 3/5 میلیون کیلومتر مربع میباشد، که در بین کشورهای ایران، ترکمنستان، آذربایجان، روسیه و مقداری از خاک ترکیه توزیع شده است. شکل 1 نمایی کلی از این حوضه آبریز به دست می دهد:[6 ]رودخانههای مهمی که از بخشهای مختلف ساحل خزر وارد این دریاچه میشوند عبارتند از :[6]
· رودخانه ولگا، اورال، امبا در بخش شمالی که 87% آب حوضه را تأمین میکنند. رودخانه ولگا به تنهایی 1/4 میلیون کیلومتر مربع از مساحت کل حوضه آبریز را به خود اختصاص داده است.
· رودخانههای بخش غربی شامل کورا، ترک و سولاک %7 از این مقدار را در اختیار دارند.
· رودخانههای سواحل جنوبی خزر چون سفید رود، هراز و ارس حدود %5 از آبدهی را به خود اختصاص دادهاند.
حوضه آبریز خزر در بخش جنوبی با مساحتی در حدود 256000 کیلومتر مربع یکی از حوضههای آبریز وسیع ایران میباشد و به صورت نواری از شمال غربی آذربایجان شروع میشود و بعد از طی دامنههای شمالی البرز تا شمال غربی خراسان ادامه مییابد. در بخش حوضه آبریز رودخانه قزلاوزن قسمتی از این حوضه تا کوههای زاگرس و کردستان ادامه دارد .[6]حوضه ی آبریز خزر دارای شیب زیادی بوده و بیشترین اختلاف ارتفاع حوضههای آبریز کشور - بالغ بر 5500 متر - را به خود اختصاص داده است. در حدود 866رودخانه بزرگ و کوچک که اکثراً از ارتفاعات البرز شمالی سرچشمه میگیرند در این بخش جریان دارند. جدول 1 اطاعات دقیق تری در مورد مساحت های حوضه آبریز خزر در کشورهای مختلف و به تبع آن اهمیت آلودگی در آب ورودی از آن ها را ارائه می دهد :[6]
