بخشی از مقاله
خلاصه
از جمله عوامل و شاخص های حیاتی که در بررسی جامعه زیست پذیر مورد توجه قرار گرفته، سامانه حمل و نقل آن می باشد. با کنار رفتن الگوی ناموفق "توسعه شهری بزرگراه- گرا " که با گسیل نمودن تعداد زیادی اتومبیل در کشورهای اروپایی و آمریکایی موجب سلطه اتومبیل بر زندگی شهری و اتلاف منابع ارزشمند زیر زمینی شده بود، از حدود چهار دهه پیش شهرسازان و برنامهریزان شهری، الگوی جدیدی را تحت عنوان رشد هوشمندانه مطرح نمودند.
این تئوری مطرح میسازد که الگوهای رایج توسعه شهری که بر پایه استفاده روزافزون از خودرو در مقیاس انسانی صرف تعریف شده و به روابط انسانی به علت کم رنگ شدن تعاملات و برخورد افراد در جامعه آسیب جدی وارد میکند، باید جای خود را به توقفگاههای بزرگ در مقیاس کلان شهری بدهد. یکی از بهترین نمونههای این گونه از توسعه، TOD یا توسعه با محوریت حمل و نقل عمومی است. چراکه سیستمهای حمل و نقل عمومی بیشترین تاثیر را بر توسعههای شهری دارند و امکان فراهم آوردن بستری جهت تلفیق کاربری زمین و حمل و نقل عمومی را ایجاد مینمایند.
فرضیه این تحقیق بر این امر استوار است که میتوان با استفاده از توسعه شهری مبتنی بر حمل و نقل عمومی، در جهت رشد هوشمندانه شهرها و همچنین توسعه کارامد مکانی، گام برداشت. از این رو، مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی سعی دارد جهت گیری رویکرد توسعه شهری به TOD را به عنوان رویکردی از شهرسازی نوین، مورد بررسی قرار دهد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که آنچه امروزه در قالب توسعه شهری با محوریت حمل و نقل عمومی یا همان TOD مطرح میشود، نمود عملی از تحقق یک رشد هوشمندانه شهری است که میتواند به حل بعضی از مشکلات شهری از قبیل تراکم ترافیک، آلودگی هوا، تداوم گسترش بی رویه و آشفته شهر، تاثیر گذاری اتومبیل بر زندگی روزمره ساکنین شهرها و .... بیانجامد.
کلمات کلیدی: توسعه شهری، توسعه مبتنی بر حمل و نقل - - TOD، رشد شهری،رشد هوشمند
مقدمه
در سالهای اخیر یکی از بزرگترین اهداف برنامه ریزی و طراحی شهری، به ویژه در مراکز شهری، کاهش اتکا به اتومبیل شخصی و توجه به سامانههای مدرن حمل و نقل عمومی به منظور ایجاد پایداری و سرزندگی در شهرها بوده است. مفهوم TOD یا توسعه مبتنی بر حمل و نقل مفهوم جدیدی نیست.
اما این ایدهای بود که بسیاری از معماران و توسعه دهندگان شهری، آن را به نفع چیزی که توسعه سنتی حومهای نامیده میشود، مسکوت گذاشتند. توسعه حمل و نقل مدار به معنای توسعه متراکم با اختلاط عملکردی در جوار ایستگاههای حمل و نقل عمومی به منظور ارتقاء سطح کیفی شهر و کاهش اتکاء به اتومبیل شخصی در نتیجه استفاده از حمل و نقل عمومی در دهههای اخیر توجه بسیاری از برنامهریزان و طراحان شهری را به خود جلب کرده است که وابستگی به اتومبیل را به منظور جابه جایی و برای بقا کاهش داده و کیفیت بالاتری از زندگی را ارائه میکند.
به گونهای که به دلیل تقاضای بالای وسائط حمل و نقل عمومی به علت سرعت، قیمت مناسب، آسایش، امنیت و ... پتانسیل ویژهای در اطراف ایستگاههای مترو به منظور خلق مجتمعهای عظیم چند منظوره تجاری، اداری، خدماتی، ورزشی،تفریحی و ... ایجاد میشود که بهرهگیری مناسب از این قابلیتها و فرصتها زمینه ساز رشد هوشمند در شهر و در مجاورت گرههای جوشان جمعیت فعال شهری است.
توسعه حمل و نقل مدار به عنوان توسعه متراکم مبتنی بر اختلاط عملکردی در نزدیکی زیر ساختهای حمل و نقل عمومی موجود یا جدیدالاحداث که الزامات سکونت، حمل و نقل و واحدهای همسایگی را برآورده میسازد، قابل تشخیصند. عناصر کلیدی این نوع توسعه شامل تدارک میزان کافی پارکینگ، مکانیابی دقیق ایستگاه حمل و نقل عمومی، ارتقاء گزینههای حمل و نقل عمومی و غالب بودن فعالیتهای پیاده به عنوان سبک غالب سفر میباشد. در این مقاله ابتدا با مروری بر مفاهیم و تعاریف توسعه شهری با محوریت حمل و نقل عمومی به عنوان یکی از گزینههای رشد هوشمند و اصول و مزایای استفاده از این رویکرد، به واشکافی بحث TOD به عنوان زمینه ساز حرکتی نو در راستای حل بخشی از معضلات شهری با نگاهی جدید و پیشرو پرداخته میشود.
طرح مسئله
گسترش سریع شهرها، اکثر کشورهای جهان را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است. به طوری که نه تنها سیاستهای شهرسازی بلکه مسایل اقتصادی- اجتماعی و زیست محیطی بسیاری از مناطق شهری تحت تاثیر این پدیده قرار گرفتهاند. هر چند افزایش جمعیت علت اولیه گسترش سریع شهرها محسوب میشود، لیکن پراکندگی نامعقول آن اثرات نامطلوبی بر محیط طبیعی و فرهنگی جوامع میگذارد.
تلاش های زیادی برای برطرف ساختن اثرات منفی گسترش پراکنده شهرها به عمل آمده که عمدهترین آنها راهبرد رشد هوشمند به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با پراکندگی توسعه شهری است که در واقع رشد هوشمند جایگزینی برای پراکندگی محسوب میشود. امروزه، با توجه به اینکه توسعهی حومهای، زمینهای باز اطراف شهر را خورده و باعث افزایش وابستگی به اتومبیل، سفرهای طولانی از منزل به محل کار و به طور کلی هزینههای گزاف انسانی، محیطی و اقتصادی شده است، این سوال مطرح میشود که بر اساس رشد شهری هوشمند، چه راهکارهایی را در زمینه توسعه وگسترش شهری می توان در نظر گرفت.
مروری بر تاریخچه و پیشینه TOD
TODتوسعه با محوریت حمل و نقل با دیدگاه تلفیقی ترافیکی- شهرسازی در کنار TDMمدیریت تقاضای سفر تعریف میشود و در حقیقت میتوان گفت به کارگیری همزمان TDM که فاکتورهایی همچون شناخت عوامل ایجاد سفر و مدیریت بر آنها، ایجاد و گسترش سیستم حمل و نقل عمومی قابل اعتماد، تغییر ساعات سفر، حذف سفرهای زاید، ایجاد محدودیتهای خاص ترافیکی، اعمال مدیریت بر خودروها، کاربریها و زمان سفر را به عنوان عوامل موثر بر کاهش ترافیک در الگوی مدیریت ترافیک مطرح میکند.
TOD می تواند تاثیر بسزایی در بحث توسعه شهری هوشمند که امروزه از مباحث مورد توجه صاحبنظران شهرسازی و ترافیک شهری است داشته باشد؛ به طوری که با نگاه به گسترش خطوط حمل و نقل همگانی و ایجاد مجتمعهای با هسته خدماتی، اداری، تجاری، فرهنگی و مسکونی در ایستگاههای حاشیهای و محیط پیرامونی، ایجاد مجتمعهای با فاصله متناسب از ایستگاه و پیادهروهای جذاب و ایمن، امکان جذب سرمایه گذاران و آبادگران و مشارکت ایشان در امر توسعه ایستگاهها و خطوط مترو، میتوان در جهت تحقق رشد هوشمند شهری گام برداشت.
از حدود چهار دهه قبل همزمان با شکلگیری موج نوین طرفداری از محیط زیست، شهرسازان و برنامهریزان شهری نوگرا نیز به مطالعه راهکارهایی به منظور تغییر این وضعیت پرداختند و تحت عنوان توسعه هوشمندانه به مجموعهای از الگوهای جدید و بازیابی شده رو آوردند. تاکید اساسی این جریان بر تلفیق کاربری زمین با سیستم حمل و نقل برای به حداقل رساندن تقاضای سفر است که از جمله این مفاهیم - TOD - یا توسعه شهری با محوریت حمل و نقل عمومی میباشد. در این رویکرد مدیریت بر جانمایی کاربریها، معادل مدیریت بر حمل و نقل است، لذا با نگاه دو جانبه، توسعه هوشمندانه موجب کاهش مشکلات ترافیک با حذف سفرهای غیرضروری درون شهری خواهد بود.
بنیان گذار مدل TOD، پیتر کالتورپ ، از طرفداران جنبش شهرگرایی نوین می باشد. او شهرسازی را تنوع ، مقیاس پیاده ،فضای عمومی و ساختار محله های دارای مرز بندی تعریف می کند و از نظر او محور های اصلی TOD عبارتند از :سازماندهی رشد در جهت فشردگی و پشتیبانی از حمل و نقل عمومی مکانیابی کاربری های شهری در فاصله پیاده از ایستگاه های حمل و نقل عمومی خلق شبکه خیابان های دوستدار پیاده فراهم کردن ترکیبی از انواع خانه ها، تراکم ها و قیمت ها حفاظت از حس مکان، اصلاح مناطق و فضاهای عمومی با کیفیت بالا تبدیل فضاهای عمومی به محل تمرکز جهت فعالیت های واحدهای همسایگی. لازم به ذکر است کلتورپ از جمله کسانی است که به تدوین و تدارک راهبردهای قابل سنجش توسعه حمل و نقل مدار پرداخته است.
