بخشی از مقاله
چکیده
در سال های اخیر، الگوی توسعه مبتنی بر حمل و نقل همگانی به عنوان یکی از الگوهای نوین توسعه شهری که بر محوریت حمل و نقل عمومی استوار است، مطرح شده است. این رویکرد از ویژگی هایی چون ارتقای کیفیت طراحی محله ای، افزایش کاربری های مختلط، گسترش تعاملات اجتماعی، کاهش استفاده از اتومبیل و گسترش گزینه های جابه جایی سازگار با حمل و نقل عمومی همانند دوچرخه سواری و پیادهروی، برخوردار ا ست و با سایر رویکردهای نوین شهر سازی نظیر شهر سازی نوین و رشدهوشمند، دارای اشتراکات و افتراقات بسیاری می باشد. بااین حال عدم شناخت صحیح ماهیت این نوع از توسعه و درنتیجه بی توجهی به اصول موردنظر آن در تدوین ضوابط شهری، یکی از مهمترین چالش های پیش روی مدیریت و برنامه ریزی شهری است. این نوشتار با بهره گیری از روش مطالعه اسنادی ابتدا با معرفی اجمالی توسعه مبتنی بر حمل ونقل عمومی، به شناسایی ماهیت آن پرداخته است و سپس با مقایسه آن با رویکردهای شهرسازی نوین و رشد هوشمند به بررسی اشتراکات و افتراقات بین آنها می پردازد. از نتایج این پژوهش میتوان گفت که زمان آن فرا رسیده است که شهرهای ایران با توجه به مشکلات پیش رو و عدم جوابگویی راه حل های کوتاه و بلند مدت بهتر است که توسعه حمل و نقل همگانی محور را بعنوان راه حل پایدار و مناسب شهری برگزیند. از دیگر نتایج پژوهش میتوان به وجود اشتراکات و افتراقات بین رویکردهای توسعه حمل و نقل محور، رشدهوشمند و شهرسازی نوین که همگی در راستای پایداری شهری مطرح شده اند، اشاره نمود.
.1 مقدمه
هر شهر میتواند در الگوهای مختلفی رشد نماید. چگونگی رشد هر شهر به محدودیت ها به ویژه محدودیت های طبیعی، پتان سیل ها و امکانات آن، نیازها و سیا ست های برنامه ریزی که برای آن در نظر گرفته می شود ب ستگی دارد. همچنین بر اساس نظریه های ساخت شهر، شکل و توسعه کلی شهرعمدتاً متأثر از مسیرهای و سیستم حمل و نقلی است. تا کنون در ساخت شهرها از الگوهای گوناگونی استفاده شده است که هر کدام از این الگوها در رابطه ای متقابل، اثرات خاص خود را بر فضاها و جریان های شهری دارند. اما در حال حاضر در اکثر شهرها عمده ترین الگوی توسعه شهری، الگوی پراکندگی است که نتیجه تفکرات و الزامات شهر سازی مدرنی ستی بوده و بعد از جنگ جهانی دوم با تراکم کم به صورت گ سترش حومه ای در عرصه های محیطی پخش شد. طرح های شهری نیز بر مبنای کارآیی زمین وابسته به حمل و نقل ماشینی تهیه شدند که به تفکیک کاربری های شهری و جدایی محل کار-سکونت از یکدیگر انجامید. این الگوی رشد شهری اثرات و مضرات فراوانی را به دنبال داشته به طوریکه پراکنده رویی فزاینده شهرها به عنوان یکی از موضوع های محوری و مسائل شهرهای امروزی در ب سیاری از ک شورها مطرح میبا شد .[9] در پا سخگویی به این م سائل و بحران ها، مفاهیم و رویکردهای جدیدی برای توسعه آتی مطرح گردیده است که میتوان به توسعه پایدار، عدالت زی ست محیطی، نوشهرسازی و اخیرا رشد هوشمند ا شاره کرد. در این میان تو سعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی یا تو سعه حمل و نقل گرا - TOD - ، یکی از انگاره ها و مفاهیم پرکاربرد در بحث های امروزی توسعه شهری است که در اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 وارد ادبیات برنامه ریزی و طراحی شهری شد و تمرکز آن بر تو سعه نواحی پیرامونی ای ستگاه های حمل و نقل عمومی می با شد. این شکل تو سعه در پا سخ به م شکلات الگوی سنتی در ایالات متحده آمریکا که به شدت از پراکنده رویی شهری و حومه گرایی رنج می برد، مطرح شد .[16]
آمار جهانی گویای این واقعیت است که روند روبه گسترشی از سکونت در نواحی شهری کشورهای جهان بویژه کشورهای درحال تو سعه در دهه های اخیر در حال جریان بوده ا ست. این تراکم فزاینده بدنبال خود عوارض متعدد بهدا شتی و زی ست محیطی را به همراه آورده ا ست که عمدتا مرتبط با الگوی حمل و نقل این نواحی نظیر آلودگی هوا، آلودگی صوتی، م صرف فزاینده انرژی و کاسته شده از میزان منابع انرژی های تجدید ناپذیر بوده است. بدنبال این جریان اندیشه ها و سیاست های کنترل کننده نیز جهت رفع یا کاهش این اثرات سوء تدوین و اعمال شده است. عمده تاکید این سیاست ها در جهت توسعه حمل و نقل عمومی و ظرفیت سازی از توان های ایجاد شده در م سیرهای حمل و نقل بوده ا ست. رویکرد ا سا سی در این خصوص در چارچوب رویکرد حمل و نقل محور قابل ارائه است .[8] لذا ضرورت کاربست اصول و مفاهیم این نوع از توسعه در شهرها مهم بنظر میر سد تا بتوان محیطی پاک، سرزنده، جذاب با حداقل ا ستفاده خودروی شخ صی ایجاد کرد و از همه مهمتر در را ستای سیا ست های تو سعه پایدار حرکت نمود. تو سعه بر مبنای حمل و نقل عمومی نقطه پایانی بر م شکلات شهرهای امروزی نیست، لیکن میتواند آغازی بر بهبود وضعیت کنونی شهرها باشد. در دنیا توسعه مبتنی برحمل و نقل عمومی به عنوان یکی از مناسب ترین انواع توسعه شناخته میشود .[4] براین ا ساس هدف مقاله حا ضر تبیین مفهوم الگوی تو سعه حمل و نقل محور جهت کارب ست این الگو در تو سعه شهری و ارتباط آن با دیگر الگوهای ر شد شهری می با شد. بدین منظور پژوهش حا ضر برمبنای هدف مذکور سعی در پا سخگویی به سوالات زیر رادارد:
- اصول و مبانی توسعه حمل و نقل محور کدام است؟
- آیا بکارگیری این شکل از توسعه در برنامه ریزی شهرها مناسب بنظرمیرسد و پاسخگوی مشکلات عصر حاضر میباشد؟
- TOD از چه طریقی میتواند محیطی جذاب و در راستای توسعه پایدار ایجاد کند؟
- چه تفاوت و اشتراکی بین انگاره های نوین شهرسازی - نوشهرسازی، TODو رشد هوشمند - وجود دارد؟
این نوشتار کوششی در جهت معرفی الگوهای نوین توسعه شهری بویژه توسعه مبتنی بر حمل و نقل - TOD - است که در ابتدا به معرفی اجمالی الگوهای مختلف رشد شهری پرداخته می شود و سپس به بیان مفاهیم و الگوی مفهومی TOD میپردازیم و در انتها و در ق سمت جمع بندی به برر سی تفاوت ها و ا شتراکات بین الگوهای نو شهر سازی، ر شد هو شمند و توسعه حمل و نقل محور پرداخته میشود.
.2 روش شناسی و پیشینه تحقیق
با توجه به نظری بودن موضوع پژوهش، روش تحقیق بصورت اسنادی و بررسی متون بوده و عمده ترین منابع مورد استفاده کتاب ها و مجلات تخصصی، طرح های پژوهشی مرتبط و استفاده از شبکه جهانی اطلاع رسانی می باشد. همچنین، با توجه به ماهیت داده های تحقیق، شیوه پژوهش کیفی و مبتنی بر روندی تحلیلی خواهد بود و شامل دو بخش اصلی به شرح ذیل می باشد. در بخش اول، با روش توصیفی به بیان الگوهای مختلف رشدشهری، بیان الگوی مفهومی TOD ، ارائه دیدگاه های مختلف ازاین الگوی توسعه پرداخته و در بخش دوم - جمع بندی و نتیجه گیری - این پژوهش، با استفاده از چارچوب نظری بدست آمده، به تحلیل و مقایسه بین TOD ، نوشهرسازی و رشد هوشمند پرداخته می شود. دررابطه با مفهوم توسعه حمل و نقل محور - TOD - ، مطالعات بسیاری در داخل - مانند: علی الحسابی و مرادی،1389؛ کاشانی جو و مفیدی شمیرانی،1388؛ زیاری و دیگران،1390؛ جهانشاهی،1387؛ سینگری و مفیدی شمیرانی،1390، رفیعیان و دیگران، - 1389 و نیز در خارج - مانند: Dueker & Bianco,1999; Nieweler,2004; Iams & Kaplan,2006; - Calthorpe,1993; Cervero,1994 صورت گرفته است. به عنوان مثال؛ کالتورپ اولین شخصی است که به تدوین و تدارک راهبردهای قابل سنجش تو سعه حمل ونقل عمومی محور پرداخته ا ست. او جزئیاتی از ایده این الگوی تو سعه را در کتاب »کلان شهرهای بعدی آمریکایی « ارائه می کند. وی چهار عنصر اساسی در طرح یک واحد توسعه حمل ونقل عمومی محور - TOD - را مورد تاکید قرار دارد که عبارتند از یک مرکز یا محدوده تجاری، محدوده مسکونی، فضای عمومی و نواحی جانبی که هر یک از این عناصر به وسیله مسیرهای ارتباطی عمدتا پیاده به یکدیگر متصل می باشند و جابجایی پیاده مردم در حوزه توسعه حمل و نقل محور مورد تاکید قرار دارد .[20]
بررسی سوابق تحقیقاتی مرتبط نشانگر آن است که گرچه در حوزه مطالعات شهری مراجع گوناگونی درباره سیر اندیشه های صاحبنظران و دیدگاه های ارائه شده دراین چارچوب وجود دارد اما این موارد عمدتاً کلی و عمومی بوده و ب صورتی جزءنگر روند موضوعی خاص را مورد ارزیابی قرار نداده است. بویژه آنکه حیطه توسعه حمل و نقل محور - TOD - ، به دلیل قرارگیری در فصل مشترک چند رویکرد نوین - نوشهرسازی و رشدهوشمند - تاکنون آنچنان که باید متناسب با ماهیت پیچیده آن بصورتی چند بعدی و همه جانبه نگر حداقل از جنبه رویکردهای نظری مرتبط با مسائل شهری مورد پژوهش قرار نگرفته است. علاوه براین تاکنون مطالعه ای در زمینه بررسی اشتراکات و افتراقات این نوع از توسعه با دیگر رویکردهای نوین شهرسازی صورت نگرفته است که به نظر می رسد به منظور مرور دقیق و کاربردی ادبیات تخصصی مرتبط بررسی و ایجاد یک چارچوب نظری برای این رویکرد نظری ضروری باشد که هدف اصلی این پژوهش می باشد.
.3 مبانی نظری
.1 .3 مفهوم توسعه مبتنی برحمل و نقل عمومی
زمان ورود مفهوم توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی به نوشتگان طراحی و برنامه ریزی شهری را میتوان اواخر دهه 1980م و اوایل دهه 1990 م دانست .[26] تعاریف زیادی از توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی ارایه شده ا ست که جامع ترین آنها تعریفی است که پیتر کلتورپ، از رهبران جنبش نوشهرگرایی، ارائه داده است. کلتورپ توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی را "یک محله با کاربری مختلط در یک فاصله متوسط پیاده روی 600 - متر یا 10 دقیقه ای - از یک ایستگاه حمل و نقل عمومی یا هسته تجاری" تعریف می کند .[20]
