مقاله توسعه ی سازمانی مبتنی بر آموزش؛ ضرورت و راهکار پیشرفت ایران

بخشی از مقاله

خلاصه

این مقاله ابتدا به ارایهی تعاریفی از توسعه، و آموزش و سپس به بیان مسئله و نتیجهگیری میپردازد. نگارندگان تلاش دارند تا در این مقاله نشان دهند که پیشرفت و توسعهی ایران میبایست از مسیر توسعهی سازمانی محقق شود و این توسعهی سازمانی اتفاق نخواهد افتاد مگر، توسعهی فردی انجام پذیرد، توسعهی فردی نیز انجام نخواهد شد مگر از طریق آموزش. بدین ترتیب نویسندگان به ارایهی مدلی جدید اقدام کرده و توسعهی فردی از راه آموزش را پیشنیاز نظریهی سازمانی توسعه قلمداد کرده و نشان خواهند داد که یک فرد آموزشدیدهی توسعه یافته است که محقق شدن نظریهی سازمانی توسعه و در نهایت، توسعهی یک جامعه را ممکن خواهد ساخت. به این ترتیب مقالهی پیشرو، بر مدار پیشرفت و توسعهی ایران با تاکید بر آموزش جلو خواهد رفت تا به این نحو، ایران به عنوان یک کشور اسلامی ثروتمندتر شده و در دنیای امروز، به عنوان یک کشور اسلامی ثروتمند، به ایفای نقشی درخور توجه، به عنوان الگو برای سایر کشورها - بالاخص کشورهای اسلامی - بپردازد.

کلمات کلیدی: توسعهی ایران، آموزش، مهارت، آموزش عالی، نظریهی سازمانی توسعه.

1.    مقدمه

در نقد نگاه دوگانهنگر - یعنی تقسیمبندی جوامع به سنتی و جدید، توسعه نیافته و توسعه یافته، سنتی، نظامی، نیمهنظامی، صنعتی و ... - ، جریان اندیشهای جهان سومی که منتقد اندیشهی توسعهی غرب بوده شکل گرفته - آزاد ارمکی, - 1390 و این عقیده به وجود آمده که ضمن استفاده از تجربیات نظری علم و تجربیات عینی کشورهای توسعهیافته، باید به نوآوریهای نظریBنهادی از طریق تدوین پیامهای دریافتی از جامعه پرداخت و رابطهی آنها با توسعهی جامع را مورد مطالعه قرار داد؛ حتی اگر این نوآوریها به قیمت ایجاد بعضی از خلاف قاعدههای نظریBنهادی باشد - معدن دار آرانی و سرکار آرانی, . - 1388

در زمینهی توسعه، تنها جامعهشناسان به بحث نپرداختهاند بلکه در همهی زمینههای علمی - اعم از علوم تجربی، ریاضی، انسانی، اجتماعی، و هنر - سوال توسعهیافتگی مطرح بوده است - آزاد ارمکی, . - 1390 تلاش برای توسعه، نیاز به دانش و نظام آموزشی منسجم - سرمایهگذاری نامرئی - و اقتصاد صنعتی - سرمایهگذاری مرئی - دارد - معدن دار آرانی و سرکار آرانی, . - 1388 به طوری که اگرگفته شود نهاد بازار، محرک توسعهی آینده است، میتوان گفت که این دانشگاه است که آینده را آنچنان که تصور میکند، جهت میدهد - پور عزت, خواستار, طاهری عطار, فراحی, و نرگسیان, . - 1387 آموزش عالی از منابع اصلی پیشرفت کشورها به شمار رفته و دانشآموختگان دانشگاه، هدایت دولت و جامعه، تقویت فرهنگ، ابداع، نوآوری، مدیریت فناوریهای نوین، صنعت، بازرگانی و امنیت ملی یک کشور را برعهده دارند.

از این رو، برای توسعهی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بیش از هرچیز رشد و توسعه نیروی انسانی مدنظر میباشد - آراسته, . - 1382 منابع انسانی به عنوان بازیگران اصلی در پیشرفت و عامل اساسی موفقیت در رقابت جهانی به شمار رفته و مراحل تمدن بشری نشان میدهد که نقش انسان از نیروی کار ساده - قدرت بازو و کار فیزیکی - به سرمایهی انسانی - دانش و مهارت - تکامل یافتهاست. به طوری که ملتها همواره به دنبال ارتقای کیفیت نیروی انسانی خود هستند - طیبی و اربابیان, . - 1382 در چارچوب نظام دانشمحور، نکتهی قابل تامل آن است که کشورهای پیشرفته؛ که تقریبا 21 درصد جمعیت جهان را تشکیل میدهند، به طور میانگین 84 درصد بیشتر در مقایسه با دیگر کشورها در امر آموزش هزینه میکنند - مهرعلیزاده, . - 1383

امروزه توسعه، یکی از چالش برانگیزترین مسائل در جهان است - الماسی, . - 1389 توسعه در اصل، بحثی بینرشتهای میباشد. دیدگاههای موجود در علوم اقتصادی، سیاست، فرهنگ، روانشانسی، تاریخ و علوم تجربی و مهندسی در ساختدهی به آن موثر هستند و مفاهیم و نظریات این علوم نیز در توسعه مطرح میباشند - آزاد ارمکی, . - 1390 توسعه با کالاهای مادی شروع نمیشود بلکه با مثلث انسان، آموزش و سازمان منظم آغاز میگردد. این سه مؤلفه امکان توسعه و بهکارگیری همهی منابع را فراهم میکند. مسئلهی اصلی در توسعه، ایجاد ظرفیتهایی است که خالق ثروتاند و این ظرفیت در قدرت فکری انسانها نهفته است. بنابراین، سرمایهی انسانی، هم پیشنیاز توسعه، هم مهمترین ابزار برای توسعه و هم هدف توسعه است.

کشورهایی که منابع انسانی متخصص و ماهر دارند از توان توسعهای بالاتری نسبت به کشورهایی که فقط جمعیت بیشتری دارند، برخوردارند. از طرفی، تشکیل سرمایهی انسانی نیز در کشورهای درحالتوسعه بسیار سخت و گران است - الماسی, . - 1389 رفاه و عدالت اجتماعی به تربیت نیروی کار ورزیده بستگی دارد. این دیدگاه، اولین دستور را در مورد آنچه که در سراسر جهان پیشرفته تبدیل به یک مکتب شد عرضه نموده است. در آسیا، اروپا، و آمریکای شمالی شواهدی یافت شده که نشان میدهد جنین نظریاتی، چقدر در میان رهبران سیاستگذاری ملی گسترده و ریشهدار شده است. اگرچه، شیوههای مختلف اقتصاد دانشمحور به جایی رسیده است که مظهر دگرگونیهای جهانی و فناوری اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم باشد - مهرعلیزاده, . - 1383

از مهمترین آمادگیها، آمادگی تخصصی و مهارتی و تأمین سرمایهی انسانی است که به وسیلهی بخش آموزش و پژوهش دانشگاهی انجام خواهد شد - سبحانی نژاد و محمودی, . - 1391 به نظر میرسد نقش آموزش عالی در آستانهی تحول اقتصاد دانشی، همچون آموزش ابتدایی در آستانهی اقتصاد کشاورزی و آموزش دبیرستانی در آستانهی اقتصاد صنعتی است - پور عزت, خواستار, طاهری عطار, فراحی, و نرگسیان, . - 1387 به نحوی که در چشمانداز پایداری، مهمترین سرمایههای کشورها، سرمایهی انسانی بوده و این عامل، پلی است که از گذشته به حال و از حال به آینده میرسد - الماسی, . - 1389 در دوران ما، آموزش به عنوان مؤثرترین ابزار جوامع برای ورود به چالشهای آینده مورد توافق قرار گرفته و پذیرفته شده است که در پرتوی آموزش امروز، دنیای فردا شکل خواهد گرفت.

آموزش، در ساخت توسعهی پایدار انسانی مانند سیمان عمل کرده - دعایی, - 1385 و ارتقا، اعتلا و توسعهی یک ملت بستگی به آموزش آن ملت دارد. آنچه در کلیهی جوامع پیشرفته، وجود آن مشترک و در جوامع عقبمانده فقدان آن مشترک است، همانا سطح مهارت، علم و دانش سازماندهی عقلایی، و مدیریت علمی است - الماسی, . - 1389 بدون شک تاکید کنونی دولتها بر مهارت، دانش و بینش نیروی کار، بیانگر شناخت واقعی سرمایهی انسانی به عنوان یکی از اجزای اصلی افزایش تولید و رفاه است. این امر به خصوص در مورد آلمان، ژاپان و کره صادق است زیرا این کشورها همگی در حال پرداختن به بحثهای جدی دربارهی الگوی مهارتی هستند - مهرعلیزاده, . - 1383

اَشکال متنوع مهارتهای ملی، جهت شکلگیری راهبردهای رقابتی شرکتها - کمپانیها - را مشخص میکند و برعکس - مهرعلیزاده, . - 1383 بنگاهها و سازمانهای اقتصادی، به افرادی نیازمندند که به صورت گروهی کار میکنند، از مهارتهای اجتماعی بالایی برخوردارند، به خوبی با افراد دیگر ارتباط برقرار میسازند و ضمن پذیرش مسئولیت، با کارآیی و اثربخشی، برای ارتقای ارزش سازمان خود فعالیت میکنند. افرادی که میتوانند از سطوح عالیتر مهارت نظیر تحلیل، نقد، خلاقیت و ارتباطات چندلایهای و چندگانه برای تسهیل فعالیت گروههای کاری خلاق و نوآور استفاده کنند - عزیزی, . - 1383 فراهم آوردن دانش و مهارتهای مورد نیاز نیروی کار آتی، یکی از مستقیمترین و بدیهیترین راههایی است که آموزش عالی میتواند به توسعهی کشورها کمک کند. از آنجا که تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص و همچنین کمبود آن، تنگنایی جدی بر سر راه برنامههای توسعه محسوب میشود، لذا پیشبینیهای بلندمدت در بسیاری از کشورها، راهنمایی برای برنامهریزی آموزشی به منظور تضمین ایجاد و ارائهی ترکیب درستی از مهارتها در نظام آموزشی میباشد - هال, . - 1373 آموزش پایدار این توانمندی را دارد تا به مثابهی ابزاری قابل اعتماد، پل مستحکمی بین کلاس درس و اجتماع و همچنین بین کلاس درس و بازار بنا کند - دعایی, . - 1385

مهارتهای برتر و دستمزدهای بالای اقتصادی در میان بسیاری از ملل توسعهیافته و درحالتوسعه به صورت یک آرمان عمومی درآمده است. رهبران تجاری درمورد اهمیت روبهرشد دانشها و مهارتها، اقتصاددانان در خصوص تولید ارزش افزودهی بیشتر، و سیاستگذاران دربارهی فضایل آنچه که اقتصاد مبتنی بر دانش نامگذاری شده است، صحبت میکنند - مهرعلیزاده, - 1383 .اگر برنامهریزی آموزش عالی متناسب با نیازهای بخشهای اقتصادی به نیروی انسانی متخصص باشد، مشکلاتی نظیر طولانی شدن زمان کاریابی، نیمه بیکاری، بیکاری پنهان یا بیکاری آشکار فارغالتحصیلان مراکز آموزشی کمتر پدید میآید - سهرابی, . - 1375 درواقع، معضل بیکاری فارغالتحصیلان دانشگاهی از آنجا ناشی میشود که در روند رشد و توسعهی اقتصادی و اجتماعی کشور، ظرفیتهای پیشبینی شدهی اقتصادی و صنعتی در قالب برنامههای توسعه تحقق نیافتهاند - عزیزی, . - 1383

با ملاحظهی نوع آموزش عالی کشور، آنچه نمود مییابد آن است که باید همگام با جهان حرکت کرد و از کاروان توسعه باز نماند - سبحانی نژاد و محمودی, . - 1391 لذا تجدیدنظر و بازنگری اهداف آموزش عالی - به عنوان نهادی با نقش کلیدی در هدایت جریان توسعهی همهجانبه - ، محتوای برنامههای درسی و شیوههای آموزشی ضروری به نظر رسیده و کوشش برای تحکیم ارتباط نظام آموزش عالی با شرایط و نیازهای بازار کار بسیار اساسی مینماید. به همین دلیل، همهی کشورها توجه خاصی را به مقولهی آموزش عالی معطوف داشتهاند. بنابراین، از مهمترین مسئولیتهای نظامهای آموزشی، تلاش برای پیوند هرچه منطقیتر و محکمتر اهداف، محتوا و روشهای آموزشی با مقتضیات اجتماعی و نیازهای شغلی جوامع است - عزیزی, . - 1383 عوامل بازدارندهی توسعهی ایران و عقبماندگی آن امری است عینی و ریشههای آن در همین جامعه نهفته است. لذا شناخت این عوامل و نظریهپردازی بر اساس واقعیتهای مسلم جامعه، تنها راه مقابله با روند تشدید عقبماندگیها و اصلاح آن در جهت پیشرفت است به طوری که توسعهی ایران تا زمان فرارسیدن نظریههای بومی به تأخیر خواهد افتاد - معدن دار آرانی و سرکار آرانی, . - 1388

2.    چارچوب نظری پژوهش

- 1-2 توسعه:

عدهای با تاکید بر فرآیندی بودن توسعه، آن را به معنای تغییر جامعه از مرحلهای به مرحلهی جدید دانسته و بر این عقیدهاند که توسعه، امری فرآیندی است. پوستوس موزر؛ بنیانگذار محافظهکار تاریخ اجتماعی، از سال 1768 واژهی توسعه را برای اشاره به فرآیند تحول تدریجی جامعه به کار برد. بین سالهای 1759 - وولف - تا 1859 - داروین - ، توسعه به معنای امری مطلوب و کامل مطرح شد. در این مدت دانشمندان، دو واژهی توسعه و تکامل را به جای یکدیگر به کار بردند - آزاد ارمکی, . - 1390 توسعه در لغت به معنای پیشرفتهتر شدن، قدرتمندتر شدن و حتی بزرگتر شدن تدریجی است. هدف توسعه، کشف چگونگی بهبود شرایط کشورهای عقبمانده است تا شرایط مناسب و لازم را پیدا کنند - الماسی, . - 1389 میتوان توسعه را به معنای نوسازی دانست. نوسازی نیز به معنای تغییر وضعیت اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و انسانی جامعه برای دستیابی به هدف کلی یعنی، بهبود و پیشرفت جامعهی انسانی است.

توسعه فرآیند انتقال جامعه از مرحلهی سنتی به مدرن معنی شده است - آزاد ارمکی, . - 1390 توسعه، مفهومی چند بعدی داشته و همراه با توسعهی صنعتی باید توسعهی کشاورزی و اجتماعی و انسانی نیز دنبال شود - دعایی, . - 1385 به عبارتی، توسعهی پایدار کلینگر بوده، همهی ابعاد نیازهای بشری را دربر میگیرد و به اعتباری، مهمترین جاذبه در توسعهی پایدار، در جامعنگری آن است - الماسی, . - 1389 توسعهی پایدار، توسعهای است که نیازهای حال را برآورده میسازد بدون آنکه توانایی دورههای آینده را در برآورده کردن نیازهایشان از بین ببرد. در مدیریت توسعهی پایدار مدیران، توسعهای مستمر و فراگیر را پی میگیرند - دعایی, . - 1385 شاخصهای زیادی برای اندازهگیری توسعهی پایدار یک جامعه مطرح است که مهمترین آنها عبارتند از آموزش، علم، اخلاق، امنیت و مشارکت عمومی و سیاسی - الماسی, . - 1389

مفهوم توسعه در علوم انسانی و اجتماعی و سیاستگذاری، در معانی متعددی به کار برده شده است. از یک طرف توسعه معادل با رشد، تکامل، و تغییر قرار داده شده و از طرف دیگر، توسعه به معنای فرآیند، داشتهی انسانی، رشد اقتصادی، بسیج سیاسی، امری مطلوب و ارزشی به کار برده شده است - آزاد ارمکی, . - 1390 پس از جنگ جهانی دوم، فاصلهی میان کشورهای توسعهیافته و درحالتوسعه هر روز بیشتر شد. این فاصله و اندیشهی راهکارهای کاهش آن، منجر به پیدایش و ارائهی نظریههایی شده است که سرفصل مشترک همگی آنها تأکید بر نقش محوری انسان به منزلهی مهمترین منبع توسعه است - معدن دار آرانی و سرکار آرانی, . - 1388 بیتردید میزان دخالت و تأثیر سرمایهی انسانی در توسعه، تا حد زیادی به سطوح بالاتر دانش و مهارت، تجربه و تخصص افراد بستگی دارد - الماسی, . - 1389 منابع انسانی پایهی اساسی تحولات نوین در زندگی است.

کشوری که نتواند دانش و بینش مردم خود را رشد دهد و از آن در توسعهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بهرهبرداری کند، قادر نخواهد بود هیچ چیز دیگری را توسعه بخشد. از زمانی که دسترسی به منابع طبیعی عامل رفاه آدمیان بود، سالهای زیادی گذشته است. بنابراین، ابزار توسعه را نه در کوهها، دشتها و اعماق زمین که باید در مغز انسانها جستوجو کرد. این منبعِ پایانناپذیر است که میتواند توسعهی مورد نیاز را تحقق بخشد - معدن دار آرانی و سرکار آرانی, . - 1388 البته توسعهی منابع انسانی، در گرو بهرهوری عوامل تولید، روحیهی تغییرپذیری، توسعهی دانش مدیریت، پژوهش و تحقیق، انگیزهی پیشرفت و ترقی، تحصیلات، تواناییهای ذهنی و مهارتی و همچنین داشتن روحیهی نوآوری و خلاقیت است - الماسی, . - 1389