بخشی از مقاله
توسعه ی شهر نشینی و تأثیر آن بر روان آب های شهری، نمونه ی موردی: شهر شیراز
چکیده
سیل یکی از مهمترین بلایای طبیعی جهان می باشد. بروز این پدیده را می تـوان ناشـی از عوامـل مختلفـی ماننـد بارش، باران های سنگین، جزر و مد بالا و غیره دانست. یکی از انواع به خصوص سـیل، روان آب هـای شـهری اسـت کـه معمولا فعالیت های انسانی هستند که شکل گیری این سیلاب ها را تشدید می کنند. شهر شیراز به عنوان یکی از کـلان شهرهای ایران و مرکز استان فارس با جمعیت 1460665 نفر در سال 1390، به علت گسـترش شـهر نشـینی و افـزایش ساخت و ساز در دهه های اخیر و از همه مهمتر تغییر کاربری باغات شهر شیراز و به دلیل نداشتن یـک سیسـتم صـحیح جمع آوری و تخلیه ی آب های سطحی در مواقع بارندگی عموما با مشکلات فراوانی مواجه است. در مناطق جنوبی شـهر که شیب زمین کم و سطح آب های زیر زمینی بالاست، مشکلات به شکل حاد تری خود را بروز مـی دهنـد. لـذا در ایـن پژوهش سعی شده است که عوامل تشدید کننده ی سیلاب را در شهر شیراز شناسایی کرده و پیشنهاداتی برای مـدیریت این روان آب ها ارائه شود. به نظر می رسد رشد شهر نشینی و تغییر کاربری باغات از عوامل کلیدی افزایش روان آب ها و سیلاب ها در شیراز می باشد، که می توان این مسأله را با مشارکت مـردم و مـدیریت یکپارچـه و اسـتفاده از روش هـای نوین توسعه ی شهری همچون توسعه ی درون زا مرتفع ساخت.
واژههای کلیدی: شهرنشینی، رواناب، مدیریت شهری، شیراز
-1 مقدمه
سیلاب های شهری یکی از موضوعات نگران کننده برای کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه می باشد. این سیل ها به خرابی ساختمان ها، تسهیلات کار، مسکن، سرمایه ی خانواده ها، به هدر رفتن درآمد در صنایع ، فقدان شغل برای کارگران روزمزد و فصلی و ایجاد وقفه در سیستم های حمل و نقل منجر می شود. امروزه ویرانی هایی که توسط سیلاب های شهری روی می دهند و مسایل و مشکلاتی که برای شهروندان به وجود می آورند رو به افزایش می باشند. بنابراین درک دلایل و تأثیراتی که انواع مختلف سیل روی مناطق شهری دارند مهم به نظر می رسد.[1]
استان فارس به دلیل تعداد رودخانه ها شاخه و حوزه های آبریز و نیز وجود ارتفاعات و کمی پوشش گیاهی مفید در منطقه و نیز از بین رفتن مراتع در سال های نه چندان دور و ساخت و ساز های وسیع و گسترده بدون محاسبه درست سیستم دفع آب های سطحی و زهکش،از جمله استان های سیل خیز کشور بوده و در همین راستا شهر شیراز به دلیل عبور شاخه ی اصلی رودخانه ی خشک و وجود دریاچه ی مهارلو در جنوب آن که محل جمع شدن آب های سطحی و سیلاب هاست از این
خطر بی بهره نیست. لذا در این پژوهش سعی شده است تا دلایل بروز سیلاب در شهر شیراز مورد بررسی قرار گیرد و پیشنهاداتی برای مدیریت این سیلاب ها ارائه شود.
-2 سیلاب های شهری
سیلاب های شهری به طور قابل توجهی از سیلاب های روستایی متفاوت می باشند. چرا که شهر نشینی منجر به افزایش حوزه ی آب ریزی می شود که شدت سیل را از 1/8 به 8 برابر افزایش داده و حجم آن را شش برابر می کند. در نتیجه سیل با توجه به جریان شدیدترش در محیط های شهری که مرکز فعالیت های اقتصادی یا محل زیر ساخت های شهری می باشد، بسیار سریع تر رخ می دهد. در بیشتر شهرها تخریب زیرساخت ها نه تنها پیامدهای محلی، بلکه می تواند پیامد بین المللی را نیز به همراه داشته باشد. همچنین سیلاب های شهری می توانند باعث صدمه زدن به خانوارهایی شوند که در نواحی پایین دست و آسیب پذیر زندگی می کنند.
سیلگیری شهرها معمولا حاصل و نتیجه ی دو گروه از اقدامات جمعی است که پیش از اینها توسط ساکنان شهر صورت گرفته است. اقدام اول، احداث قسمت های قدیمی بعضی از شهرها در حاشیه ی رودخانه هاست. اهالی این قبیل شهرها اگرچه پیش بینی می کردند که »هرچند وقت یک بار« با طغیان رودخانه مواجه شوند، اما به خاطر سهولت اجرای عملیات ساختمانی در نواحی مسطح مجاور رودخانه، اماکن تجاری، خانه ها و محل و کسب و کار خود را در مجاورت رودخانه ها ساختند. بنابراین، پیشروی به سمت رودخانه و احداث تأسیسات و اماکن مسکونی و تجاری در این نواحی یکی از عوامل سیل گیری شهرها محسوب می شود که به رغم قابل پیش بینی بودن عواقب آن در زمان های قدیم رایج بود.
اقدام دیگر ساکنان شهرها که به تأثیر شهرسازی در جریان آب های سطحی مربوط می شود، در بادی امر قابل پیش بینی نبود. ایجاد و احداث ساختمان ها، خیابان ها، پارکینگ ها بر روی خاک هایی که به نسبه نفوذ پذیر است باعث شده که مقدار زیادی از آب باران و آب های ناشی از ذوب برف نتواند از »مفر« های قدیمی و معمولی خود عبور کند و به سفره های آب زیر زمینی بپیوندد، و نتیجتا در گودی ها و نواحی پست انباشته می شود و به سرعت حرکت آب به سمت نواحی کم ارتفاع و پایین دست شهرها نیز افزوده می گردد. بعضی برآوردها حاکی از آن است که تا حدود 50 درصد از سطوح برخی از شهرها بر اثر ساخت و ساز در مقابل آب نفوذ ناپذیر شده است. [2]
افزایش سیلاب شهری یک پدیده ی فراگیر می باشد و چالش های مهمی را برای برنامه ریزان در سراسر جهان مطرح می کند. مشکلاتی که با سیلاب های شهری پیوند خورده اند یک طیف وسیعی از حوادث محلی تا شهری که در بازه های زمانی مختلف(از چند ساعت تا چند روز) روی می دهد را در بر می گیرد. بنابراین سیلاب ها می توانند تأثیرات بسیار گسترده شامل تغییر مکان موقت مردم، خرابی تسهیلات عمرانی، کاهش کیفیت آب و شیوع برخی از بیماری ها را در بر گیرند.[3]
-1-2 خطر سیل شهری
وقوع سیل توسط عوامل طبیعی و یا ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی ایجاد می شود .خطر ،احتمال از دست دادن است و می تواند به صورت روبرو بیان شود: آسیب پذیری * خطر = ریسک
خطر سیل به بزرگی و اندازه سیل مانند عمق سیل ،سرعت و مدت زمان آن بستگی دارد. آسیب پذیری ممکن است به شرایطی که توسط عوامل فیزیکی ،اجتماعی و زیست محیطی تعیین شده وحساسیت و آسیب پذیری جامعه را نسبت به تاثیر از خطرات افزایش می دهد،تعریف شود.[4]
-3 انواع سیلاب در نواحی شهری
سیلاب محلی1، این نوع از سیل در طول سال بارها به علت عدم وجود و یا کم بود زیرساخت های شهری(زه کشی) رخ می دهد. به دلیل تراکم بیش از حد زمین و مسدود بودن برخی از آب گذرها توسط انواع زباله، فضاهای باز بین ساختمان ها بعد از باران های شدید به محل عبور این نوع سیلاب ها تبدیل می شوند.
جریان های کوچک در نواحی شهری2، بعد از بارن های سنگین به سرعت افزایش می یابند، اما اغلب از میان محل های گذر آب زیر زمینی عبور می کنند. اگر چه این گذر آب ها به هنگام طراحی با توجه به نیازهای شهر طراحی شده اند، اما به دلیل تغییرات در نواحی شهری، شدت طوفان و رسوب پذیری کانال ها در دهه های گذشته، امروزه ظرفیت آن ها به اندازه ی رواناب های موجود به هنگام بارندگی نمی باشد.
رودخانه های اصلی3، جریان رودخانه های عمده در میان ناحیه های شهری توسط تغییرات کاربری زمین و فعالیت های عمرانی و مهندسی بالادست رودخانه تحت تأثیر است. سد ها و بندها و رسوب گذاری پشت آن ها باعث کاهش ظرفیت رودخانه شده لذا جریان رودخانه ها دیواره های بسترهای شان را فرسایش می دهند. توسعه های شهری اغلب روی دشت های سیلابی صورت می گیرد و این امر حوزه های مربوط به جریان سیل را به شهر پیوند می زند، در نتیجه محدوده ای که سیل می تواند در آن جریان داشته باشد محدود و کوچک می شود، که این خود باعث تجاوز رواناب های شهری به محدوده ی شهری خواهد شد. برای جلوگیری از این رویداد در مناطقی خاکریزهایی مصنوعی برای کنترل رواناب ها ایجاد می شود، اما همواره این خطر وجود دارد که با ایجاد نقصی در این خاک ریز و سد بند، و شکستن آن سیلاب بزرگی روی دهد.[5]
-4 دلایل بروز سیلاب های شهری
دلایل عمده ی سیلاب های شهری اخیر عبارتند از:
-1 تغییرات بارشی به دلیل تغییرات شرایط آب و هوایی -2 افزایش سطح رواناب های شهری که تحت تأثیر روند رو به افزایش شهر نشینی قرار گرفته اند.
-3 ویژگی های نواحی شهری که منجر به بروز سیلاب شده و در نتیجه وقوع این سیلاب ها متحمل خسارت می شوند.
زمین های شهری که به تازگی به زیر ساخت و ساز رفته و توسعه یافته اند به شدت به سیلاب های اخیر شهری مربوطند چرا که آن ها به شدت در معرض خطر سیل می باشند. افزایش رواناب ها با توجه به توسعه های حومه ای، تبدیل زمین های حوزه ی پایین دست رودخانه ها به کاربری های مسکونی، ظرفیت نگه داری آب باران، در پایین دست رودخانه را کاهش داده و با توجه به اینکه دیگر زه کشی های طبیعی موجود کفایت نمی کنند لذا به زه کشی های جدید در این محدوده نیاز می باشد چرا که زه کشی ها با ظرفیت کم و محدود به ویژه در نواحی پایین دست و کم ارتفاع شهرهای بزرگ و حومه ها بعد از باران های سنگین منجر به سیلاب های شدیدی می شوند.[6]
محیط شهری، تحت تأثیر نیروهای طبیعی مانند محیط زیست می باشد که در حضور سکونت گاه های شهری این مشکل را تشدید می کند. سیلاب های شهری می توانند بر اثر سیل های رودخانه ای، ساحلی و باران های شدید و نقص در سیستم های مصنوعی ایجاد شوند، از طرف دیگر در شهرها نواحی که آب باران بتواند در آن ها نفوذ کند بسیار کم می باشد و همین خود باعث افزایش رواناب های شهری می شود.
سیلاب های شهری از طریق برنامه ریزی بدون برنامه و نامناسب کاربری زمین نیز می توانند ایجاد شوند. بسیاری از نواحی شهری با چالش افزایش شهرنشینی از طریق افزایش جمعیت و افزایش تقاضا برای زمین مواجهند. اگر چه قانون هایی برای کنترل ساخت و ساز و زیر ساخت های جدید و انواع ساختمان ها وجود دارد، اما آن ها اغلب به دلایل سیاسی، اقتصادی و یا محدودیت های ظرفیتی و منابع اجرا نمی شوند و این باعث به وجود آمدن خلل در مسیر جریان طبیعی می شود و سیل را به وجود می آورد.[1]
جدول شماره :1 عوامل مژثر بر شکل گیری رواناب های شهری
-5 افزایش سیلاب های شهری در آینده
یک گزارش پیش بینی بیان کرده است که هزینه های سیل شهری می تواند، بین 1 تا 10 بیلیون پوند تا سال 2080 در صورتی که اقدام مناسبی جهت کاهش خطرات آن صورت نگیرد ، افزایش یابد. عواملی که باعث افزایش این خطر می شوند عبارتند از:
- کهنگی زیرساخت های انتقال آب: بیشتر شبکه های انتقال آب باران سال هاست که از زمان تولید آن ها گذشته است و دیگر کارایی گذشته را ندارند.
- افزایش سطوح آسفالت شده و نفوذ ناپذیر: درصد زمین های نفوذ ناپذیر با توجه به توسعه های شهری رو به افزایش می باشد. چرا که همزمان با رشد روند شهرنشینی تقاضا برای زمین و ساختمان سازی افزایش یافته که این خود باعث افزایش سطوح آسفالته و خیابان در شهر می شود.
- تغییرات آب و هوایی: با توجه به تغییرات آب و هوایی مدل های هواشناسی پیش بینی می کنند که بارش های زمستانی بین 20 تا 30 درصد تا سال 2080 افزایش خواند یافت. این افزایش در ریزیش منجر به افزایش خطر سیلاب های شهری می شود.[8]
نمایه -1 عمده اجزای سازنده ی تعادل نمایه -2 تشدید تخلیه ی ناشی از شهر
هیدرولوژیکی شهر
نشینی
-6 بررسی نمونه ی مورد مطالعه
-1-6 محدوده ی جغرافیایی نمونه ی مورد بررسی
شهر شیراز، مرکز استان فارس بر روی جلگه طویلی به طول 120 کیلومتر و عرض 15 کیلومتر در طول شرقی'52˚ /29 تا 52˚ /36' عرض شمالی و 29˚ /33' تا 29˚ /41' در 900 کیلومتری جنوب پایتخت واقع شده است. ارتفاع شیراز از سطح دریا 1488 متر در منتهی الیه شرقی شهر و حدود 1700 متر در غرب آن متغییر است.[9]
نمایه -3 موقعیت جغرافیایی شهر شیراز
-2-6 بررسی سیلاب های اخیر در شهر شیراز
آخرین سیل ها در شیراز مربوط به سال های 1365 و 1380 می باشد که در دی ماه سال 1380 به دلیل بارندگی شدید آب از مسیر رودخانه خشک » که خود یک مسیل دفع سیلاب از بالا دست شهر شیراز به طرف دریاچه مهارلو است« خارج گشته و در معابر و خیابان ها جاری گردد و به منازل و مکان های تجاری حواشی رودخانه خسارت عمده وارد سازد. پل های موجود بر روی رودخانه در شهر شیراز از جمله نقاط بحران زا بیرون زدگی آب از مسیل هستند که در سال 1380 این موضوع به اثبات رسید.[9]
