مقاله حاشیه نشینی ، ناهنجاری شهری وراهکارهای تعدیل آن نمونه موردی : ( منطقه امام حسین اسلامشهر )

بخشی از مقاله

چکیده

این پژوهش سکونتگاههاي غیر رسمی را به عنوان چالشی فر ار وي توسعه پایدار شهري در منطقه امام حسین اسلامشهر مورد بر رسی قرار داده ودراین ارتباط به علل ، مکانیسم وپیامدهاي حاشیه نشینی پرداخته است .در این تحقیق با استفاده از تکنیکهاي مصاحبه ،مشاهده والبته با مطالعات کتابخا نه اي داده هاي مورد نیاز جمع آوري گریده است .لازم به توضیح است که متغیرهاي مستقل پژوهش عبارتند از :عوامل اقتصادي - جاذبه ها ودافعه ها - ،امکانات،سهولت تهیه مسکن وزمین ،قومیت گرایی،نوع شغل،ومتغیر وابسته حاشیه نشینی می باشد .براي آزمون متغیرها ي پژوهش از آمارهاي متناسب در نرم افزارSPSSاستفاده شده است وبراي تحلیل داده ها از نرم افزارهاي Autocad،Ecxcell بهره گرفته شده است.نتایج بدست آ مده حاکی از وجود ارتباط مستقیم ومعنادار بین عوامل اقتصادي - جاذبه ها ودافعه ها - ،امکانات،سهولت تهیه مسکن وزمین ،قومیت گرایی،ونوع شغل با حاشیه نشینی می باشد.

واژگان کلید ي : توسعه پایدار،سکونتگاههاي غیر رسمی ،شهرنشینی ، منطقه امام حسین

مقدمه

طی صد سال اخیر،شهرها درصد زیادي از جمعیت جهان را،به سوي خود جذب کرده اند .براي اولین بار در طول تاریخ تعداد کسانی که درشهرها زندگی می کنند، به همان اندازه افرادساکن دربیرون از شهرها رسیده است .پیش بینی هاي سازمان ملل برآورد کرده است که تا سال2030بیش از 60 درصد مردم جهان درنواحی شهري زندگی خواهند کرد. با وجود این که شهرها تنها حدود2 درصد از سطح زمین را اشغال کرده اند،آنها بیش از نیمی از جمعیت جهان را در اختیار دارند که با نرخی حدود 55میلیون تن در سال،در حال افزایش است .آنها سه چهارم منابع جهان را مصرف کرده واصلی ترین تولید کننده ضایعات در جهان هستند.

شهرها، به دلیل نیاز به خوراك وانرژي به ساختارهاي بزرگ انگلی تهی کننده و تحلیل برنده جهان تبدیل شده اند، مصرف کنندگانی بی رحم ،آلوده کنندگانی بی مروت وسخت . - Eger,2005,2 - با رشدسریع جمعیت جهان وتمرکز آن در شهرها، مفهوم توسعه پایدار شهري به عنوان مولفه اساسی تاثیر گذاربرچشم انداز بلند مدت جوامع انسانیمطرح گردید - Auclair,1997,12 - ؛توسعه فیزیکی شتابان ونامتعادل شهرها،پیامدهاي نامطلوب اقتصادي و اجتماعی وکالبدي داشته است.یکی از آثار و پیامدهاي توسعه فیزیکی ناموزون و نامتعادل شهرها،اسکان غیر رسمی است که به عنوان چالش فراروي توسعه پایدار شهري مطرح میشود - نقدي وصادقی،1385،. - 218

شکل گیري این پدیده مسائل متعددي رابا خود به همراه داردکه فقط محدود به مناطق حاشیه نشین نمی شود و حتی یک شهر را متاثر می سازد ،به طوریکه پیامد آن بروز انواع ناهنجاریها در زمینه شهر نشینی است . اشتغال افراد حاشیه نشین در مشاغل غیر رسمی و کاذب، وجود ساخت و سازهاي غیر مجاز ،عدم توانایی شهرداریها براي ارائه خدمات مناسب در این مناطق ، آلودگی محیط زیست ،اثرات نامطلوب فرهنگی ،اقتصادي، اجتماعی، سیاسی، این مناطق برکل سیستم شهري،افزایش جرم و انحرافات در این مناطق همه و همه از آثار مخرب ومضر حاشیه نشینی، چه بر روي ساکنان آن مناطق وچه برروي دیگر افراد ساکن در شهرهاي بزرگ می باشد .

از این رو به نظر میرسد پرداختن به مسائل حاشیه نشینی و توجه به علل شکل گیري آن وآثار نامطلوبش ،ضرورت می یابد زیرا شناسایی علل این پدیده وارائه راهکار در جهت ترمیم و بهبود آن ،موجبات برابري در بافت شهري را که از شاخصه هاي توسعه پایدار است ،فراهم می کند . لذا این تحقیق سعی دارد باشناختی عمیق تر به موضوع سکونتگاههاي غیر رسمی اسلامشهروروند رو به افزایش آن بپردازد؛به این امید که منظره نابهنجار مناطق حاشیه اي را تغییر داده و همانند دیگر مناطق ،فضایی زیبا و مکانی مطلوب براي زندگی تمام اقشار جامعه چه فقیر و چه مرفه فراهم آوریم.

روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردي –توسعه اي و روش بررسی آن توصیفی –تحلیلی است .روش تحقیق در این مطالعه ،علاوه بر مطالعات کتابخانه اي،ازنوع پیمایشی می باشد که با استفاده از روشهاي نمونه گیري تصادفی با 35نفر سرپرست خانوار - به دلیل وجود مشکلات مصاحبه درمنطقه - در منطقه امام حسین اسلامشهرمصاحبه به عمل آمده ،وعلاوه بر این ،از تکنیک هاي کیفی نظیر کارت مشاهده ،مصاحبه آزادو عمیق با مسئولان در شهرداري منطقه ،مشاهده و مصاحبه عمیق با مسئولان محلی مانند مدیران مدارس ،مسئولان نیروي انتظامی استفاده شده است.در خصوص تحلیل و ارزیابی پرسشنامه لازم است اشاره شود که داده هاي جمع آوري شده از پرسشنامه در ابتدا به صورت کامل جمع بندي شده وبا استفاده از نرم افزار SPSSارزیابی و تحلیل شده است .

در خصوص اطلاعات دریافت شده از پرسشنامه لازم است اشاره شود که 67درصد از پاسخ دهندگان مرد و 33 درصد از آنان را زنان تشکیل دادند. در این زمینه، 48 درصد از افراد سرپرست خانوار و 52 درصد غیر از آن بوده اند . همچنین ترکیب سنی جامعه آماري این محله بگونه اي بوده است که 28 درصد کمتر از 25 سال، 42 درصد در سنین 25 تا 35سال، 24 درصد 35 تا 45 سال و 6 درصد بیش از 45 سال سن داشته اند و از لحاظ ترکیب سواد حدود 24 درصد در حد خواندن و نوشتن،58 درصد تا دیپلم و 18 درصد تا لیسانس بوده اند .

چارچوب نظري

امروزه پدیده شهري کره زمین را تسخیرکرده است - فیالکوف،1383،. - 13توسعه شتابان و نامتعادل شهرها ،پیامدهاي نامطلوب اجتماعی،کالبدي، اقتصادي داشته است یکی از آثار و پیامدهاي توسعه فیزیکی ناموزون و نامتعادل شهري ، حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی است . امروزه همه شهرهاي جهان به نوعی پدیده اسکان غیر رسمی مواجه هستند .انگلس یکصد سال پیش به وجود زاغه هایی در انگلستان اشاره کرده است وآنرا ناشی ازانقلاب صنعتی میداند . - Mumtaz and Bahar,2001,15 - حاشیه نشینی به مثابه پدیده اي پیچیده بر بستري از تعاملات ناشی ازتاثیر و تاثرات مولفه هاي متعدد بروز می کند که بعضا تشخیص تقدم و تاخر آنها نسبت به یکدیگر دشوار است وما را در دریافت و شناخت راه حلهاي مناسب براي برون رفت از این وضعیت با خطا مواجه می کند - امکچی،1381،. - 57

پارك با اشاره به برخوردهاي فرهنگی و نژادي ناشی از مهاجرت،این پدیده را یکی از علل تحقق حاشیه نشینی قلمداد می کند . به زعم او یکی از عواقب روانی- اجتماعی مهاجرت آن است که فرد مهاجر در موقعیت جدید، خود را در میان توقعات و ارزشهاي دو نظام فرهنگی موجود، پیوسته در تقلا و مبارزه می بیند و این شرط مبهم و گیج کننده موجب نوعی - تنویت شخصیت -  در او می شود که خود معرف و وجه تمیز انسان حاشیه اياست - پارك،1928،. - 881هرچند شکل گیري اینگونه نواحی را عمدتا می توان انتقادي براستراتژي مدیریت رشد توسعه شهري نامید ،امادر حالواقعیتی است انکار ناپذیر،موجود و ادامه دار،این سکونتگاهها به طور گوناگونی توصیف شده اند . تعاریف زیر از این دسته توصیف ها هستند:

- مناطق متراکم فقر - - Piel,1975؛روستاهاي میان شهري - - Vander؛کمربند فقر - کمربندنکبت - . - Granotier,1980 -

-زاغه هاي یاس - - Stokaz,1962؛مساکن نابهنجار - پیران، - 1373؛مناطق نه شهر روستا - حبیبی، . - 1371

؛مراکز سکونتی برنامه ریزي نشده - اطهاري ورفیعی، - Prioul,1997 - - 1372 -مناطق مسکونی بین قلبهاي شهري آماده شده 

معرفی شهرستان اسلامشهر

پدیده شهرنشینی در دهه هاي اخیر در ایران در منطقه استان تهران در مجموع برجسته تر ونمایانتر از سایرمناطق جریان داشته است به طوریکه وجه بارز این پدیده رادرتوسعه شهري تهران ،می توان در سیماي شهر ها وشهرکهاي اقماري وحومه اي اطراف تهران به عیان مشاهده نمود.شهر تهران که درچند دهه اخیربه یکی از مهمترین هسته هاي تراکم ونمو نه بی تناسب ونابسامان رشد شهرنشینی تبدیل شده است خود تحت تاثیر عوامل گوناگونی چون تمرکز مازاد اقتصادي حاصل از فروش نفت ودرنتیجه تمرکزشدید سرمایه ،ریرساختها وامکانات اشتغال ،همراه با جاذبه هاي گوناگون شهري به بزرگترین قطب جاذب درسطح ایران مبدل گردیده است .

تمرکز بیش از اندازه در بخشهاي مختلف اجتماعی –اقتصادي باعث مهاجرتهاي بی رویه به سوي تهران شده وبه تبع ان گسترش روزافزون باتراکم زیادرابه دنبال داشته است.عدم توانایی تهران در پذیرش وتامین نیازهاي مختلف اقتصادي –اجتماعی از جمله مسکن به دلیل رشد روزافزون نرخ متقاضی نسبت به تولید ،بخش کثیري از مهاجرین که توانایی مسکن مناسب در تهران را نداشته اندبه کانونهاي جمعیتی اطراف روانه کرده است - کرمی ،. - 1382این جابجاییها شهرهایی چون اسلامشهررابا همه پیچدگیها ومشکلات شهري بوجود آورده است.تهران بزرگ در اثر این عوامل درحال حاضردرمقیاس منطقه اي ازحدود سیاسی شهرستان تهران فراتر رفته وبخشهاي وسیعی از شهرستان کرج ،ورامین ،دماوند ،اسلامشهر رادربرگرفته است.

این توسعه وگسترش شهري عمدتا"درحول محور ارتباطی انجام شده وایجاد کانونهاي جمعیتی جدید،شهرهاي کوچک ومیانی وتبدیل شهرهاي متوسط به شهرهاي بزرگ را بدون در برداشتن هیچگونه ویژگی ، روابط ومناسبات شهري درپی آورده است .اسلامشهرکه در حول محورارتباطی تهران ،ساوه وراه آهن تهران –قم در22 کیلومتري جنوب غربی تهران مستقر شده است - همان منبع - ،در ابتدا به صورت یک روستا به نام قاسم آباد شاهی و سپس شاد شهر نامیده می شد.این شهرستان در سال1345 جمعیتی بالغ بر 2769 نفر داشته است و در سال 1355 جمعیت آن به 53/809 نفر رسیده که با رشد جمعیتی معادل 34/5 درصد روبرو بوده است.

در سال 1365 جمعیت شهر اسلامشهر با افزایش چشمگیري که عواملی از قبیل استقرار صنایع-کارخانجات، پایانه وانبارها در محور تهران-ساوه در ابتدا موج گسترده اي مهاجرت به اسلامشهر را موجب شد و این روند رشد سریع تا سال 1365 بویژه  پس از پیروزي انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ادامه داشته که به 236/749 نفر و با رشد 16 درصد همراه بوده است. در سال 1375 پس از تهیه و تصویب طرح جامع و تفصیلی اسلامشهر - 1368 - و اعمال نسبی ضوابط طرح، رشد اسلامشهر به شدت کاهش یافته و متعادل شده است که با جمعیت 265/450 نفر رسیده است که با رشد 1/15 درصد همراه بوده است و در سال 1385 جمعیت شهر اسلامشهر357/389 نفر بوده است که مهاجرت و سکنی گزینی از مناطق مختلف استان تهران و شهرهاي دیگر ایران و در جوار شهري بزرگی مثل تهران از عوامل رشد جمعیت بوده است.

پیدایش و هسته اولیه شهرها و نوع روند و گسترش آن در طول سالیان متمادي متاثر از عواملی همچون شرایط اقلیمی–موانع طبیعی–تاریخی، هسته هاي روستایی اولیه بوجود آمده و سنگ بناي اولیه آن با توجه به عوامل فوق الذکربوجود آمده است. شهر اسلامشهر و محلات مختلف این شهر هم از این امر مستثنی نبوده و از عوامل درون شهري و برون شهري شکل گرفته و بعد از سالیان متمادي به شکل کنونی رسیده است بنابر اطلاعات تاریخی و بررسی پیشینه تاریخی شهر اسلامشهر این شهر درابتدا مراکز هسته هاي اولیه آن از هفت روستا تشکیل شده است که تا دهه 1330 به این صورت بوده است این هفت روستا که هفت هسته اصلی و اولیه شهر را بوجود می آوردند در محلات مختلف اسلامشهر توزیع فضایی آنها صورت گرفت که این هفت روستا با محله هاي بالا جاده–حاج محمود–زرافشان–مظفریه–قائمیه–سالور و ضیاء آباد کنونی همخوانی داشته یعنی این محلات کانون و جایگاه