بخشی از مقاله
چکیده
حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی گروه های کم درآمد شهری جلوه ای از فقر شهری و عملکرد فضا به عنوان بستر باز تولید فقر است.این افراد قشر فقیری را تشکیل می دهند که با عوارضی چون بهداشت ناکافی ، بیکاری و مشکلات اجتماعی و اقتصادی سروکار دارند و فرآیند توسعه شهر پایدار و شبکه شهری را با چالش هایی روبرو می سازند.
بنابراین بحث حاشیه نشینی هم از حیث آسیب شناسی اجتماعی و هم از حیث اثرگذاری آن در سیمای شهر دارای اهمیت است. مهمترین معیار های حاشیه نشینی محل سکونت حاشیه نشینان بومی و غیر بومی، مسائل اقتصادی - سطح درآمد و بیکاری و اشتغال - ،ویژگی های اجتماعی نظیر قومیت،نژاد و مذهب ، مسائل سیاسی و مسائل فرهنگی می باشد.
همچنین اهداف اصلی توسعه پایدار در چندین محور بیان شده است که مهمترین آن ها عبارتند از:بهم پیوستگی محیط زیست و توسعه اقتصادی، توجه به مردم به عنوان محور توسعه،توجه به رفع نیازهای اساسی مردم و تلاش برای دستیابی به عدالت اجتماعی. در این مقاله شهرپاکدشت به عنوان یکی از مناطق حاشیه نشین کلان شهر تهران ،از بدو شکل گیری از نقطه نظر مشکلات مطروحه در کالبد و سیمای شهری با محوریت سنجش توسعه پایدار بررسی میشود.
در این مقاله براساس روش توصیفی-تحلیلی واز دیدگاه صاحب نظران گوناگون به بررسی معیارهای - حاشیه نشینی - به شهر پاکدشت پرداخته می شود و سپس بر اساس سنجه های توسعه پایدار شهری نقشی که این منطقه در پیشبرد یا پسرفت اهداف توسعه پایدار شهری خواهد داشت تحلیل می شود.
مقدمه
زاغه نشینی، آلونک نشینی، کپر نشینی و غیره که با مفهوم کلیتر حاشیه نشینی شهری نامیده میشود، پدیدهای است که در طول شصت سال گذشته در شهرهای ایران به ویژه شهرهای بزرگ پدیدار شده و ناشی از تحولات اجتماعی، اقتصادی و روند شهرنشینی و شهرگرایی ناهمگون در نیم قرن اخیر است
حاشیه نشینی یک پدیده اجتماعی است و این پدیده اختصاص به عصر فعلی نداشته و ریشه در ادوار و اعصار گذشته دارد.در ایران پیش از آغاز دهه چهل، شهر نشینی رشد کندی داشت و در آستانه دهه چهل حدود 33 درصد از جمعیت کشور در شهرها زندگی می کردند. با اجرای طرح اصلاحات ارضی در آن دهه و افزایش در آمدهای نفتی در دهه پنجاه، رشد شهر نشینی شتاب بیشتری گرفت و این رشد چنان سرعت یافت که در سال 1357 جمعیت شهر نشین کشور به 64 درصد رسید و در وضعیت فعلی مطمئنا این نسبت به سود شهر نشینی افزایش یافته است. و چون قشر عظیمی از این حاشیه نشینان مهاجرین از روستاها یا شهرهای کوچک هستند مشکل فرا روی آنها این است که کجا سکونت گزینند ؟ آنها در پی تهیه زمین جهت احداث مسکن، به لحاظ ارزانی حاشیه و اطراف شهر به این مناطق روی میآورند و مناطقی را تشکیل میدهند که رفته رفته خود این مناطق خود تبدیل به شهری میشود با حاشیههای مملو از سکونتگاه-های غیر رسمی و پاکدشت تهران که نمونه بارز آن است و این چنین است که حاشیه نشینی شکل گرفته است.
اسکان غیر رسمی یا به تعبیری دیگر "کانونهای زیستی خود انگیخته" - حبیبی، - 1380 بخش جدایی ناپذیری از زندگی کلان شهری ایران به شمار میرود. شکل گیری و سیر تحول آن در دهههای اخیر؛ فقط در چارچوب ساختار اقتصادی– اجتماعی ایران معاصر، قابل بررسی و تحلیل فضایی است. بنابراین محلههای حاشیه نشین، فضاهای زندگی غیررسمی و فضاهای نامتعارف شهری؛ همگی بازتاب فضایی اقتصاد بیمارگونه و مدیریت ناتوان برنامه ریزی فضایی و در واقع معلول بی عدالتیهای اجتماعی و اقتصادی در سطوح ملی، منطقهای و محلی میباشد
حاشیه نشینی در سالیان اخیر به دلیل افزایش مطالبات اجتماعی در این مناطق و با توجه به تجربه چند دهه گذشته بیشتر مورد توجه محققان و کارشناسان واقع شده است. تجربه نشان میدهد که چارهای جز ادغام واقعی این نواحی در درون نظامهای شهری نداریم.
توسعه پایدار در حقیقت ایجاد تعادل میان توسعه و محیط زیست است. اساس توسعه پایدار تعادل بین سه عرصه محیط زیست، اقتصاد، و جامعه است. اگر یکی از این ستونها برداشته شود، سیستم تعادل خود را از دست خواهد داد. در حالی که اصول توسعه پایدار می تواند در سراسر جهان مشابه باشند، شرایط زیستی مختلف، رویکردهای اختصاصی برای توجه به شرایط محیطی محلی لازم است تا مفهوم بهتری از بناهای پایدار و توسعه پایدار داشت. مفهوم توسعه پایدار یک تغییر مهم در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسان ها با یکدیگر می باشد.
مفهوم توسعه پایدار، حاصل رشد آگاهی از پیوندهای جهانی، مابین مشکلات محیطی در حال رشد، موضوعات اجتماعی،اقتصادی، فقر و نابرابری و نگرانی ها درباره یک آینده سالم برای بشر می باشد. توسعه پایدار،قویاً موضوعات محیطی،اجتماعی و اقتصادی را به هم پیوند می دهد
تعریف حاشیه نشینی
چارلز آبرامز حاشیه را به عنوان فرایند تصرف نواحی شهری به قصد تهیه مسکن دانسته است. و نیز حاشیه نشینی را در معنای عام شامل تمام کسانی میدانند که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشدهاند و اکثر آنها مهاجرین روستایی هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها میشوند
بنابراین میتوان چنین نتیجه گرفت که حاشیه نشین فردی است مهاجر یا غیر مهاجر که به دلیل فقدان ریاست و تخصص صنفی و نبود بنیانهای مالی توانمند و طبقه و فرهنگ اجتماعی متناسب با طبقات و فرهنگ متعارف و لازم شهری در حاشیه واقع شده است. این افراد بیشتر به علت عوامل رانش زادگاه خود و کمتر به دلیل عوامل جاذب شهری، زادگاه خویش را ترک کرده و به شهر ها روی میآورند. آنها به دلیل عدم تطبیق با محیط شهری از یک سو و بر اثر عوامل پس ران شهری از سوی دیگر از محیط شهری پس زده میشوند و به تدریج به کانونهای به هم پیوسته و یا جدا از یکدیگر در قسمتهایی از شهر سکنی می گزینند به صورتی که محل سکونت و نوع مسکن آنها با محل سکونت متعارف شهری مغایر بوده و مالکیت آنها غالبا غصبی است و همچنین این افراد از نظر وضعیت فرهنگی و اقتصادی نیز با جمعیت شهری تمایز دارند
علل حاشیه نشینی
در خصوص ایجاد پدیده حاشیه نشینی علل مختلفی میتواند موثر باشد از جمله:
1 کمی در آمد روسای خانوار و بالا بودن بهای زمین و هزینه ساخت و ساز رسمی و گرانی اجاره بها 2 دافعههای مبدا - مثل بیچیزی ، نداشتن زمین -
3 عامل دیگر قطعه بندیهای بزرگ زمین است که موجب افزایش قیمت زمین شده و امکان خرید زمین توسط افراد کم در آمد و کم بضاعت گرفته میشود و به ناچار به مناطق حاشیه نشینی پناه میبرند
4 فقدان منطقه بندی و کاربری نامناسب زمین.
5 مهاجرت؛ اعم از مهاجرت افراد از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و نیز مهاجرت افراد از هسته داخلی شهر به حواشی آن.
6 نقش و تاثیر عملکرد ادارات و دستگاههای دولتی و عمومی.
ویژگی عمومی مناطق حاشیه نشینی
سیمای نامطلوب، پایین بودن سطح بهداشت عمومی و سلامتی، فقدان شغل رسمی و در آمد کافی، وجود خرده فرهنگهای خاص مناطق کوچک، تراکم جمعیت، فقدان یا کم بودن امکانات آموزشی و رفاهی و پایین بودن سطح سواد و تحصیلات، اعتیاد، منبع و مرکز انحرافات و کجرویهای اجتماعی.
توسعه پایدار:
توسعه ای که نیازهای زمان حال را تامین می کند، بدون آنکه توانایی نسل های آتی در پاسخگویی به نیازهایشان را به خطر اندازد. توسعه پایدار فرایند متحول است که در قالب آن، استفاده از منابع، مسیر سرمایه گذاری ها، جهت گیری توسعه فناوری و تغییرات نهادی با نیازهای آتی و نیازهای کنونی سازگاری پیدا می کند.
توسعه پایدار، حفاظت از محیط زیست با مفهوم جدیدی از رشد اقتصادی است که عدالت و امکانات زندگی را برای تمامی مردم جهان و نه تعداد اندکی از افراددر نظر می گیرد.در این رهیافت جدید از توسعه، نوع استفاده از منابع طبیعی حتی در سطح بین المللی، موضوع محیط زیست و توسعه اکولوژیکی، توسعه اکوسیستم اجتماعی همراه با تأمین نیازهای اساسی استراتژی جهانی حفاظت، مورد توجه می باشد مایکل راد کلیفت سه ضلع مثلث آن را به صورت زیر نمایش می دهد
