بخشی از مقاله
مطالعه و بررسی تزئینات سردر مسجد جامع کرمان
چکیده :
شـناخت تزیینات مسـجد جامع کرمان به عنوان یکی از بناهای مهم و واجد ارزش معماری ایرانی _ اسلامی ، کمتر مورد توجه قرار گرفته اسـت. مسـجد جامع کرمان (مسـجد جامع مظفری) از جمله مسـاجد چهار ایوانی است که دارای سردر رفیع صـحن ایوان و شـبسـتان است , این مسجد در دوران حکومت آل مظفر بنا گردیده است. تاریخ بنا در کتیبه سر در اصلی750 هجری قمری ذکر شده است ولی در دوره های بعد الحاقات و تعمیراتی در مسجد صورت گرفته است از جمله مرمت کاشـیکاری ایوان بزرگ در زمان وکیل الملک و کاشیکاری ستون ها و لچکی های داخل مسجد و احداث شبستان شـمالی در دوره اخیر را می توان نام برد. ارزشـمند ترین قسـمت بنا کاشـیکاری معرق محراب و سردر شرقی مسجد می باشـد . اما در سـالهای اخیر با بالا آمدن سطح سفره های آب زیر زمینی در اثر نفوذ فاضلاب در ان، این بنا را تحت خطر جدی قرار داده اسـت و احتمال فرونشست زمین در این ناحیه می رود. از این رو مستند سازی و انجام مطالعات پژوهشی دراین بنا از اهمیت ویژه ای برخوردار اســت .لذا هدف اصــلی این پژوهش بررســی و تحلیل تزئینات بکار رفته در ســردر مسجد جامع کرمان است و به مطالعه نوع تزیین و نحوه اجرای آن می پردازد. لذا با اتکا به روشهای تحقیق کیفی-بررسی هـای میدانی و مطالعات کتابخانه ای -اطلاعات و داده های مورد نیاز جمع آوری گردیده و مورد توصـــیف و تحلیل قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: مسجد جامع کرمان ، تزئینات ، سردر ، کاشیکاری ، هنر اسلامی
1
مقدمه :
شکوه و زیبایی معماری ایران در دوران اسلامی به تزئین و آرایش آن بستگی دارد . هنرهای والای اسلامی ، از هنرهای تزئینی و کاربردی گرفته تا احداث زیباترین بناهای مذهبی ، دارای اهمیت و اعتبار ویژه ای اســـت. تزئیناتی چون آجرکاری، کاشـــی کاری، منبت کاری، حجاری، آینه کاری و نقاشــی در تمامی ادوار اســلامی رواج داشــته و در هر دوره ای با امکانات آن روزگار پیشــرفت کرده اســت . هنرمندان این رشــته از هنرهای اســلامی با بهره گیری از انواع نقوش، نظیر نقوش و طرح های گیاهی، هندسی و خطاطی بر روی انواع مصالح ساختمانی به معماری ایران اهمیت ویژهای بخشیده است (کیانی، .(1376 مسجد جامع کرمان یکی از آثار گرانبهای اسـلامی – تاریخی ایران اسـت که در خیابان شریعتی و میدان مشتاق قرار دارد و با قریب هفتصد سـال قدمت، همچون نگینی بر تارک این دیار می درخشـد. این مسـجد در سال 750 ه.ق به وسیلهی محمد مظفر میبدی بنا گردید و به همین دلیل به مسجد مظفری نیز معروف است (گلابزاده، .(1389
از انجا که سـطح آب زیرزمینی در محدوده شـهر کرمان طی بیسـت سال اخیر 15-20متر بالا آمده است و در حال حاضر در بعضـی مناطق بافت قدیم شـهر که محل تمرکز آثار تاریخی اسـت، به 4،-3 متری سطح زمین رسیده است. فقدان شبکه جمع آوری فاضلاب، جنس و خصوصیات ژئوتکنیک خاک شهر از عوامل اصلی نفوذ فاضلاب به سفره آب زیرزمینی و بالا آمدن سطح آب اسـت. شـدت پیشـرفت بحران با گذشـت زمان بیشتر شده است. با توجه به آثاری مثل کاهش مقاومت خاک و سازه ها، نم گرفتگی دیوارها، آبگرفتکی کف اماکن تاریخی و افزایش موریانه، در صـورت عدم رسـیدگی سـریع ، فاجعه ایی زیســت محیطی برای مردم شـهر و عامل تخریب بسـیاری از آثار باسـتانی شـهرکرمان از جمله بازار، مجموعه گنجعلی خانی و مسجد جامع می باشد(ندا حسینپور و دیگران، .(1389
از این رو مسـتند سـازی در این بناها از اهمیت بالایی برخوردار است. در نتیجه این پژوهش ابتدا به صورت مختصر به معرفی کلی مسجد جامع کرمان پرداخته می شود و سپس سردر و تزئینات بکار رفته در آن مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد.
روش تحقیق
پژوهش پیش رو به بررسـی تزئینات بکار رفته در سـردر مسجد جامع کرمان اشاره دارد و جمع آوری اطلاعات براساس روش تحقیق کیفی صـورت پذیرفته اسـت. در مرحله نخسـت به شیوه میدانی و کتابخانه ای یافته های مورد نظر را جمع آوری، و بر اســاس نوع تزئینات آنها دســته بندی شــده اســت. همچنین پس از بیان مطالعات موردی و نمونه های انتخابی به تحلیل آنها پرداخته شـده اسـت. در انتها با اسـتفاده از داده های بدسـت آمده از موضوع و بررسی نمونه های مشابه انجام شده نوع و نحوه اجرای تزیینات بکار رفته در سردر مسجد را مشخص شده است
2
معرفی تاریخچه مسجد جامع کرمان
این مسـجد در سال 750 ه.ق به وسیلهی محمد مظفر میبدی بنا گردید و به همین دلیل به مسجد مظفری نیز معروف است. وقتی محمد مظفر در نبرد با قوم جرمان و اوغان به مخاطره افتاد، نذر کرد که در صورت رهایی از این مخمصه باقیات صالحاتی را از خود بر جا گذارد. فداکاری قهرمان علی بمی، این زمینه را فراهم سـاخت و سـرسـلسلهی آل مظفر پس از رهایی از صحنه نبرد و به محض ورود به کرمان کلگ این مســـجد را به زمین زد و آن را احداث نمود. زمانی که محمد مظفر این مکان را برای احداث مسـجد انتخاب کرد، محل مذکور به دروازهی زرندی معروف و خارج از شـهر کرمان بود. هزینهی ســاخت این مسجد از محل درآمد محمد مظفر در میبد و برداشــت محصــولات باغی و کشــاورزی تامین گردید و پس از اتمام، از مولانا عفیف الدین برای اقامه نماز در این مسـجد دعوت به عمل آمد. مسـجد جامع از نظر معماری و هنری به خصـوص در قسـمت ســردر شرقی دارای چنان ارزشهایی اسـت که »پوپ« باسـتانشناس معروف، آن را از مفاخر معماری اسلامی، ایرانی و زمینهی بالندگی این سـرزمین می داند. علاوه بر کاشیکاریها، مقرنسکاریهای سردر شرقی نیز اهمیت خاصی دارد. مسجد جامع کرمان در طول تاریخ، شـاهد حوادث متعددی بوده که برخی از آنها بهعنوان مقطعی از تاریخ بهشـمار می روند. به همین دلیل دچار آسیبهای مختلف شـده و بارها نسـبت به بازسازی آن اقدام گردید. به موجب خطوطی که در بالای مناره و گلدسته منقوش است، محمد تقیخان درانی حاکم کرمان در عصر زندیه، به سال 1176 ه.ق قسمتهایی از این مسجد را تعمیر کرده است. قبل از این تاریخ نیز در عهد شاه عباس دوم، شاهرخ نامی به مرمت مسجد پرداخته است. در ایوان بزرگ مسجد به نام شخصی بر می خوریم که خود را عنایتاالله بن نظامالدین معمار اصـفهانی معرفی کرده و در حجاریها، کاشـیکاریها و تعمیرات این مسجد نقش داشته است (گلابزاده،. (1389
سردرشرقی
نقشه (1 پلان مسجد جامع کرمان. ماخذ: سازمان میراث فرهنگی نقشه(2 نمای سردر مسجد جامع کرمان. ماخذ: سازمان میراث فرهنگی
3
اهمیت سردر شرقی مسجد
ســردر شــرقی مســجد جامع کرمان یکی از زیباترین قســمتهای این بنا می باشــد و به دلیل وجود تزیینات مختلف در آن، از اهمیت بالایی نســبت به دیگر قســمتهای این مســجد برخوردار اســت. تزیینات بکار رفته در ســردر این مســجد شــامل انواع کاشیکاری، مقرنسکاری، آجرکاری، قاب بندی، کتیبه نوسی، طاق نما می باشد.
تغییرات و الحاقات صورت گرفته در سردر مسجد جامع کرمان از دوره قاجار تا کنون
سـردر مسـجد جامع کرمان از دوره قاجار تا کنون، دچار تغییرات و الحاقات زیادی شده است. و در حال حاضر شباهت زیادی بین دوره قدیم و جدید آن وجود ندارد. با مقایســه تصــاویر قدیم و جدید ســردر مســجد جامع کرمان، می توان این تغییرات را مشـــاهده کرد. از جمله مهمترین این تغییرات می توان به حذف منارههای دوطرف ســـردر، حذف طاقنماهای بالای ســـردر و همچنین حذف حجرههای دوطرف در پایین سـردر اشاره کرد. مقرنسکاری زیر طاق سردر، اجرای انواع کاشیکاری، کتیبههای منقوش به آیات قرآن و همچنین درب ورودی و سـاعت بالای سردر از جمله الحاقاتی است که در دورههای بعدی صورت گرفته است.
تصویر(1 سردر کنونی مسجد جامع کرمان. عکس: مسعود قمری تصویر(2 سردر مسجد جامع کرمان در دوره
قاجار. ماخذ:کتاب عکسهای قدیم کرمان
4
تصویر(3 ایوان شرقی کنونی مسجد جامع کرمان. تصویر(4 ایوان شرقی مسجد جامع کرمان دوره قاجار.
عکس: مسعود قمری ماخذ:کتاب عکسهای قدیم کرمان
تزئینات سردر شرقی مسجد جامع کرمان:
در سـردر شـرقی این مسجد تزئینات مختلفی از جمله انواع کاشیکاری، مقرنسکاری، طاقنما و کتیبه نویسی بکار رفته است که در ادامه به بررسی هرکدام به صورت جداگانه پرداخته می شود.
کتیبه نویسی:
تقریبا همه سـاختمان های اسلامی به نحوی به هنر کتیبه نویسی مزیین شده اند و از آنجا که عاملی موثر در ماندگار ساختن کلام خداوند می تواند باشـد یک عنصر مهم تزینی است. متن این تزیینات معمولا آیه ای از قرآن، یک خط شعر، اسم و یا ثبت تاریخ است.کتیبه های بکار رفته دراین سردر به صورت زیر می باشد :
کتیبه شماره :1
این کتیبه کاشـیکاری شـده به صورت یک قاب، دور تا دور سردر مسجد جامع بکار رفته است. خط مورد استفاده دراین کتیبه ثلث می باشد. این کتیبه منقوش است به آیات262 تا 265 سوره بقره که به صورت زیر است؛
ترجمه: کسانی که اموال خویش را در راه خدا انفاق میکنند و بعد این انفاق خود را با منت و یا اذیتی همراه نمیکنند پاداش آنان نزد پروردگارشان است ، نه ترسی دارند و نه غمی ( (262 .سخن شایسته و پردهپوشی، از صدقهای که اذیت در پی دارد بهتر است ، خدا بینیاز و بردبار است ( (263 .ای کسانی که ایمان آوردهاید، صدقه خویش را همانند آن کس که مال خویش را با ریا به مردم انفاق میکند ، و به خدا و روز جزا ایمان ندارد ، با منت و اذیت باطل نکنید ، که حکایت وی حکایت سنگی سفت و صافی است که خاکی روی آن نشسته باشد ، و رگباری بر آن باریده ، آن را صاف به جایگذاشته باشد ، ریاکاران از آنچه کردهاند ثمری نمیبرند ، و خدا گروه کافران را هدایت نمیکند ( (264 .و حکایت آنان که اموال خود را به طلب رضای خدا و استواری دادن به دلهای خویش انفاق میکنند ، عملشان مانند باغی است بر بالای تپهای ، که رگباری به آن رسد ، و دو برابر ثمر داده باشد ، و اگر رگبار نرسیده به جایش باران ملایمی رسیده ، خدا به آنچه میکنید بینا است ( .( 265 (طباطبایی،(0631
کتیبه شماره دو:
این کتیبه کاشـی کاری شـده دور تا دور طاق ورودی سردر شرقی مسجد جامع کرمان بکار رفته است . خط استفاده شده در این کتیبه ثلث اسـت اما در قسـمت هایی از آن به دلیل همخوانی خط با فرم (قوسی شکل) دچار تغیراتی شده است . متن این کتیبه منقوش است به آیات 18 تا 24 سوره توبه که به صورت زیر است؛
ترجمه: مســجدهای خدا را تنها کســی تعمیر میکند که به خدا و روز جزا ایمان داشــته و نماز بپا دارد و زکات دهد ، و جز از خدا نترســد ، ایشــانند که امید هســت که از راه یافتگان باشــند﴿18﴾ چگونه آب دادن به حاجیان و تعمیر مســجد الحرام را با رفتار کســی که به خدا و روز جزا ایمان آورده و در راه خدا جهاد نموده برابر میکنید ؟ و حال آنکه این دو طائفه نزد خدا یکســان نیســتند و خداوند مردم ســتمگر را هدایت نمیکند﴿19﴾ (آری) کســانیکه ایمان آورده و ( از وطن مالوف ) مهاجرت نموده و در راه خـدا بـا اموال و جانهای خود مجاهدت نمودند نزد خدا از نظر درجه و منزلت بزرگ ترند ، و ایشـــان ، آری تنها ایشــانند رســتگاران﴿20﴾ پروردگارشــان به رحمتی از خود و رضــوان و بهشــتهائی بشــارت میدهد که در آنســت نعمتهائی دائم﴿21﴾و وضـع ایشـان چنین اسـت که دائما در آن بهشتها جاودانند ، ( آری ) نزد خدا پاداشی است بزرگ (و وصف ناپذیر )﴿22﴾ ای کسـانی که ایمان آورده اید! اگر پدران و برادران شما، کفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنها را (ولیّو یار و یاور و تکیه گاه) خود قرار ندهید. وکســانی از شــما که آنان راولیّخود قرار دهند، آنان ســتمکارانند . ﴿23﴾ بگو: »اگر پدران و فرزندان و برادران و همسـران و طایفه شـما، و اموالی که به دست آورده اید، و تجارتی که از کساد شدنش می ترسید، و خانه هایی که به آن علاقه دارید، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راه او محبوبتر اسـت، در انتظار این باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند! و خداوند گروه فاسقان را هدایت نمی کند.« ﴿24﴾. (طباطبایی، (1360
کتیبه شـماره سه: این کتیبه کاشـیکاری در فضای داخلی سردر بکار رفته است. خط استفاده شده در این کتیبه از نوع ثلث می باشــد. متن کتیبه : امر ببنا هذا المســجد تقربا الی االله تعالی العبد الضــعیفالمحتاج الی رحمه ربه الغفور محمد المظفر یدا علی الاقل الحقیر الحاجی الخراسانی المحتدا الیزدی مولد العشر فی الاول من شوال لسبیه خمسین وسبعمایه
ترجمـه کتیبـه :3 امر کـه بـه بنای این مســـجد برای تقرب به خداوند بلند مرتبه بنده ضـــعیف و محتاج به رحمت خداوند بخشـایشـگر، محمد مظفر به دسـت کمترین و کوچک حاج خراسـانی محتدا یزدی در دهه اول ماه شــوال سال 750 (ترجمه: اسداالله جودکی)
تصویر (8 کتیبه شماره 3 سردر مسجد جامع کرمان. عکس: مسعود قمری
مقرنس سردر مسجد جامع کرمان ؛
مقرنس: گونهای تاقچهبندی آذینی در ز?ر گنبدها یا نیمگنبدها، روی ایوانها و درگاهها، با آجر یا گچ و کاشــی اســت که در آن هر رده ازطاقچهها از رده زیرین خود پیش مینشــیند تا درگاه به هم آید. در طاقچهها برجســتگیها و تورفتگیهایی همراه با نگارههای گوناگون درآورده میشـود. مقرنس به کاررفته در سـردر مسـجد جامع کرمان از نوع (شـش پا) است و با کاشی کاری معرق تزیین شده است. روش ترسیم این نوع مقرنس به صورت زیر است :
