بخشی از مقاله
چکیده:
زیستگاه انسان همواره حول منابع آب شکل گرفته است و اصطلاح »آبادانی« حکایت از رابطه بلافصل و ضروری آب با تشکیل جوامع بشری دارد. در ایران با توجه به جایگاه آب و ارزشهای مادی و معنوی آن - که سابقه در دوران باستان دارد و در دوره اسلامی نیز از منظر دینی اهمیتی خاص می یابد- این عنصر حیات بخش به معماری داخلی بناهای مسکونی نیز راه یافته و حتی مکانی را به خود اختصاص دادهاست که اصطلاحاً »حوضخانه« نامیده می-شود.
حوضخانه مکانی است متشکل از یک حوض یا آبنما در مرکز، و فضایی که برای نشستن و استراحت در اطراف آن تعبیه شدهاست. حوضخانه ها علاوه بر کارکردهای طبیعی خود همچون ایجاد فضای خنک با رطوبت کافی در ماه - های گرم سال و تأثیرات روحی و روانی، دارای کارکرد زیباشناختی نیز هستند و همچون سایر قسمت های بنا دارای تزییناتی می باشند که برای تأکید و برجسته سازی خواص آب نما به آن الحاق می شدهاست. با توجه به اینکه امروزه معماری داخلی بناهای مسکونی در ایران بیشتر طبق الگوهای مدرن طراحی و اجرا می شود که یکی از پیامدهای آن جدایی سکونتگاه انسان از طبیعت و عناصر طبیعی است، در این مقاله کوشش بر آن است تا قابلیت های طبیعی و زیباشناختی آبنما برای بهکارگیری در دکوراسیون داخلی مورد مطالعه قرار گیرد.
مقدمه
حوضخانه در معماری سنتی ایران
حوضخانه نوعی فضای معماری است که به عنوان اقامتگاه تابستانی در باغ یا خانه احدا ث میشده و در فصل گرما مورد استفاده قرار می گرفته است. نقش اصلی آن ایجاد یک فضای واسط بین درون و بیرون از طریق کشاندن عناصر طبیعی به فضای درون برای تامین دمای مناسب می باشد. در واقع حوضخانه به منظور خنک کردن هوای خانه در تابستان با استفاده ا ز خاصیت خنک کنندهی تبخیر آب ساخته میشود. با توجه به نوع ر ابطه با باغ یا حیاط و نوع اقلیم ، اندازه و موقعیت آن تفاوت داشته است. معماران ایرانی آب را در مجموعه های خود وارد می کردند و در بهکارگیری این عنصر ، گنجینهای از خصوصیات فیزیکی و مذهبی را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد.
داشتن عمارت حوضخانه ، یکی از علایم و نشانههای تشخص و تعیین هم به شمار می آمدهاست و لذا افرادی که از نظر مالی توان ساخت چنین بنایی را می یافتهاند علاوه بر برخورداری از فضای مطبوع آن در تابستان ، از تشخص و امتیاز طبقاتی آن نیز بهرهمند میشدند. حوضخانه با مرکزیت حوض و در مسیر حرکت آب قنات ها که بر تقاطع دو محور اصلی حیاط مرکزی، در فضایی پایین تر از حیاط ساخته می شد و در روزهای گرم تابستان، فضایی خنک فراهم می کرد. جبهه رو به حیاط حوضخانه همواره باز بود . دو تا چهار اتاق در اطراف حوض ساخته می شد که با درهای چوبی به حوض خانه متصل می-گردید. کف اتاقها حدود یک متر از سطح فضای داخلی یا حوض بلندتر بود.
جریان آب از یک طرف به حوض خانه وارد و ضمن عبور از آن از طرف دیگر خارج می شد. نور حوضخانه نیز از پنجرهها و گاه روزنهای سقف تأمین می شد - تصویرٌ - . حوضخانههای باغ دلگشای شیراز، کاخهای هشت بهشت اصفهان، صاحبقرانیه تهران، اشرف مازندران، باغ مزار کاشمر و باغ دولتآباد یزد - تصویرٍ - از معروف ترین نمونههای این بنا ه ستند . حوضهای آب، علاوه بر ایجاد رطوبت و خنکی ، نور ضعیفی را نیز به اطراف منعکس میکنند و بدین منظور در خانههایی که بنای حوضخانه مستقل است، در محور عمود بر حوض، نورگیرهایی تعبیه می شدهاست. در حوضخانه باغ دولتآباد یزد حوض آب درست در زیر محور بادگیر قرار دارد که در آن علاوه بر جریان یا فتن هوا، نور نیز در آب منعکس می شود.
بنابراین حوضها در داخل ساختمان زیر گنبد و منطبق بر محور عمودی نورگیر اصلی که در رأس گنبد قرار دارد، واقع میشوند. این فضا پیوند معماری و طبیعت را بهوسیله عنصر آب که یکی از ارزشمندترین عناصر طبیعی است، برقرار میکردهاست. ابداع و احداث حوض خانهها ناشی از نیاز منطقه به نسبت وضعیت جوی و شرایط جغرافیایی مناطق کویری و ش دت گرمای تابستان این مناطق بوده است. سیستم عملکردی حوضخانه به این صورت بودهاست که آب از یک سمت حوضخانه وارد میشده و با عبور از حوض آب از سمت دیگر خارج میگردیدهاست.
علاوه بر اینکه عبور جریان آب باعث خنک شدن محیط می شدهاست در برخی از حوض خانهها با ساخت بادگیر در مجاورت بنا ، جریان مداوم هوا وارد این فضا می شده و باعث افزایش برودت و مهیا شدن شرایط آسایش در این مکان بودهاست. بادگیر به نوعی دیگر ارتباط فضای بیرونی حوض خانه با فضای داخلی را برقرار میکند که نقش باد مانند آب نسبت به منظر در این فضا را می توان احساس و درک کرد. در واقع هواکش برای خارج شدن هوای گرم و شتاب دادن به حرکت و جریان هوا در سقف ایجاد می شد، اما در عین حال امکان حضور نسیم و جریان هوا را در شکلی کنترل شده ایجاد مینمود.
خانه قدکی تبریز
محل استقرار حوضخانه عموماً در طبقه زیرین طنبی بوده است،اما استثنائاً در ه مکف نیز ساخته می شدهاست، به عنوان مثال در خانه مشروطیت تبریز، حوض خانه در طبقه همکف واقع است . در پیرامون حوض خانه ، دو یا چهار اتاق ساخته میشد که معمولاً کف آنها حدود یک متر از کف فضای داخل حوض خانه و یا از سطح حوض بلندتر می باشد که می - توانستند به عنوان سکویی ج هت نشستن استفاده شوند. این اتاقها بهوسیله درهای چوبی با داخل حوض خانه مرتبط می-شوند و بعضاً هم به وسیله پنجره از فضای باز اطراف حوض خانه نور م ی دگیرن. در خانه هایی که د ارای ایوان سرتاسری جنوبی یا شمالی باشند حوضخانه بازشوهایی به این ایوان داشتهاست.
حوضخانهها پوششهای متنوعی دارند که اغلب نوع پوشش فضای مرکزی آنها متفاوت با نیم فضاهای جانبی است . ارتفاع آنها به اندازه یک طبقه بوده و در سمت جنوبی پنجرههایی رو به حیاط ، جهت تهویه و نورگیری دارند معمولاً. حوض از بخش اصلی مخزن نگهداری آب و یک »کوله حوض « - قسمتی سنگی یا آجری که از کف زمی ن بالا م یآید و پیرامون حوض را م یگیرد - ، آبراههایی به نام پاشویه در داخل و بیرون کوله حوض، و گاه شیرهای آب برای وضو و شستشو و سکوهای سنگی برای نشستن در اطراف آن تشکیل میشود. حوضها بسته به سلیقه و نیاز و فضا، به شکل های گوناگون ساخته م یشدهاست.
متداولترین آنها چهارگوش، مستطیل با تناسب طلایی، لوزی و دایره بوده، اما شش، هشت، نه، دوازده و شانزده گوشه، و در دوره قاجار صل یبی مانند حوضخانه مجتهدی در تبریز و بیضی مانند خانههای صحتی و نیشابوری در تبریز نیز وجود داشته است . مهمترین عنصر تزیینی حوضها فوارهها بودهاند. به مجموعه حوض و فواره گاه آبنما م یگفتند که در ساخت آنها از مواد گوناگونی مانند مس، سرب، سنگ، برنج و سفا ل استفاده میشد. در تعریف آبنما آمده است : حوض آب، یا مجموعه ای از حوض و فواره و … که آب اصلیترین عنصر تزیینی آن است حوض و فواره معمولاً در مرکز قرار دارند.
