مقاله جایگاه حریم در معماری مسکونی ایرانی

بخشی از مقاله

:2804 جایگاه حریم در معماري مسکونی ایرانی

چکیده

یکی از مهمترین ابعاد طراحی فضاهاي درونی، میزان پیش بینی حریم در آنهاست. مسلماً نمیتوان در تعیین جاي هر اتاق و فضا تنها به استفاده مناسب از آفتاب در زمستان و مقابله با آن در روزهاي گرم تابستان اندیشید و به مساله حریم و منظر در سطح همجواري بیتوجه بود. طراحی مجتمع مسکونی اگر با شناخت لازم از فرهنگ و آداب همراه نباشد باعث بروز دوگانگی بین آداب و رسوم و باورهاي فضاي مسکونی میشود و ساکنان سعی میکنند با تغییر در معماري بنا، واحد مسکونی را با آداب و رسوم و ویژگیهاي زیست محیطی منطبق کنند. اما جایگاه حریم در معماري کجاست؟ مسئله حریم از جمله مهمترین مسائل فرهنگی ما ایرانیان بوده و با نگاهی به معماري خانههاي درونگرا و برونگراي گذشته، درمییابیم که معماري گذشته به شیوههاي گوناگون به آن پاسخ داده است. با گذر از فضاهاي مختلف براي رسیدن به بخشهاي خصوصی خانه سلسله مراتب حریم را به کاملترین شکل ایجاد میکردند. عدم توجه به حریم در وضعیت کنونی معماري، خلاء بزرگی ایجاد میکند که با فرهنگ و مذهب ما مطابقت ندارد. طراحی مجتمع مسکونی براي گروههاي مختلف اجتماعی، بیتوجه به ویژگیهاي مردم شناسی آنها نتایج نامطلوبی در جامعه به وجود میآورد. بنابراین به مطالعه حریم و مطالعه انسانشناسی قشر استفاده کننده از مجتمع مسکونی پرداخته میشود و ارتباط متقابل آنها را از جنبه هاي تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی مورد بررسی قرار میگیرد. از نتایج این بررسی سعی در یافتن اصولی است که براي سازمان دادن فضا مورد استفاده قرار میگیرد؛ و منجر به ایجاد محیطی کالبدي میشود. تا در آن محیط، انسانهایی که در مجتمعهاي مسکونی زندگی می کنند، بار دیگر زندگی خود را در توازن با محیط بیابند. همچنین با ارائه راهکارهایی در جهت طراحی سعی میشود، علاوه بر تأمین نیازهاي مردم در زمینه ایجاد فضاي سازگار با فرهنگ و روابط اجتماعیشان، استفاده از تواناییهاي فنی جدید و وسایل زندگی مدرن به گونهاي فراهم گردد، که تناقضی بینشان به وجود نیاید.

واژگان کلیدي: حریم، معماري مسکونی، سکونت ایرانی، مجتمع مسکونی.

-1 مقدمه

اساسی ترین عاملی که بر معماري تاثیر گذاشته و به آن جهت می دهد مردمی هستند که استفاده کنندگان آنند. به همین جهت ارزش، اعتبار و موفقیت یک اثر معماري به این اصل وابسته است که این اثر معماري تا چه اندازه در تامین آسایش و راحتی مردم موفق بوده و توانسته نیازهاي آنها را برآورد. بنابراین اثري که نتواند آسایش استفاده کنندگان خویش را برآورده سازد، نمی توان به عنوان معماري به شمار آورد. در اکثر کتابهاي معماري مسئله حریم را به صورت مسئله اي ملموس براي همگان بیان داشته، و آن را به عنوان یک مفهوم مورد قبول همه در نظر گرفته، و طوري به مسئله نگریسته گویی که همگان آن را می شناسند، پس نیازي به توضیح و تشریح آن نیست، در کتابهاي علوم اجتماعی و جامعه شناسی نیز که غالبا ترجمه متون غربی، یا تاثیر گرفته از آنهاست؛ مسئله حریم را تنها از جنبه امنیت، مالکیت و قوانین مورد بررسی قرار داده اند. و به جنبه هاي دیگر حریم که در فرهنگ ما ایرانیان از اهمیت بالایی برخوردارند، نپرداخته اند.. همه معماران نیز فکر می کنند این مسئله را میدانند، و با آن آشنایند. و اگر به زندگی مردم نیز به دقت بنگریم؛ به ظاهري که با آن در انظار عمومی ظاهر می شوند، به روابط اجتماعیشان با دیگران، به اعتقادات مذهبی و به نحوه زندگیشان درون منزل چنین می پنداریم، که آنان هم حریم را به خوبی می شناسند، و باید سلسله مراتب آن را در زندگی رعایت کنند. اما وقتی که به خانه هاي تازه ساز که ، توسط معماران براي همین مردم ساخته شده می نگریم، اثري از حریم در آنها دیده نمی شود. مثلا درآپارتمانها و مجموعه هاي مسکونی، معمولاً ورودي دو یا چند واحد آپارتمان مستقیما در یک پاگرد سرویس پله باز می شود و هیچ یک از آنها براي خود حریمی خصوصی جهت ورودي ندارند. و به محض اینکه در ورودیشان باز می شود، تا خصوصی ترین و فردي ترین نقطه خانه براي شخصی که از سرویس پله عبور می کند، قابل مشاهده است.تراسها و پنجره ها نیز با وضعیت کنونی یا عواملی جهت دیده شدن عرصه هاي خصوصی زندگی افراد به شمار می آیند، و یا جهت دیدن، در اینگونه خانه ها مهمان براي رسیدن به پذیرایی باید از فضاي نشیمن عبور کند، خانم خانه براي رفتن به آشپزخانه باید از وسط مهمانهاگذر کند. دستشویی جایی است که بسیاري از مشکلات را ایجاد می کند و خیلی از مسائل دیگر. از آنجایی که معماري مظهر تجلی عینی اندیشه انسانهاست، لذا چنین مینماید که جهت شناخت معماري گذشته معماري گذشتگان باید رجوعی به اندیشههاي حاکم بر اذهان مردمان آن اعصار صورت گیرد. بنابراین در این مقاله ابتدا آن دسته از ویژگیها و اصول معماري سنتی که در شکلدهی به مساله محرمیت در کالبد و محتواي معماري ایران موثر بودهاند بررسی شده و در ادامه نیز به مدد این شناخت موضوع محرمیت در خانههاي سنتی و خانههاي امروزي ایران مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهاداتی در رابطه با استقاده از الگوي حریم براي خانههاي مسکونی معاصر ارائه میشود.

2365

-2 مفهوم حریم و قلمرو

در ارتباط با کلمه حریم تعاریف ارائه شده توسط رهبران واژه شناسی عرب را می توان ذکر کرد.چیزي که از آن منع شدهاید وبه همین خاطر نباید آن را لمس کرده یا به آن وارد شد.هرچیزي که قابل احترام است و باید حفظ شود.از اینرو محرمیت انسانی دربرگیرنده یکی از این تعریف است.البته در معماري و شهرسازي مغرب زمین نیز، این مفهوم از زاویه حریم خصوصی به گونه اي کمرنگ تر مطرح است.به طور مثال از دید راپاپورت محرمیت به عنوان توانایی در کنترل روابط اجتماعی و قدرت انتخاب میزانی دلخواه از این روابط است و به زعم لنگ عواملی مثل محرمیت ،فضاي خصوصی و حس مالکیت روي درك ما از راحتی و کیفیت فضا تاثیرگذار است.
وجود و تعیین حریم در تعریف و ارتقا کیفی بسیاري فضاها و عملکردهاي شهري نقش اساسی ایفا می کند.معلوم و مشخص بودن حد و مرز یا قلمرو فضایی که انسان در آن زندگی می کند،خصلت فطري اوست.(نقی زاده،1385 و توسلی،(1388هر فضاي شهري از ذره فضا(مسکن) تا کلان فضا (شهر)حریمی خاص دارد ،حریمی که دامنه ي درون را به برون می گستراند و محدوده اي خاص از برون را متعلق به درون می کند. قلمرو،مکانی می شود که در آن خودي و بیگانه تعریف می شوند،حرمت نگاه داشته می شود و عبور از آن جز با اجازه میسر نخواهد بود.(حبیبی،.( 1386تامین خلوت و کنترل مکانی در طراحی محیط اهمیت ویژه اي دارد،یرا بعضی از نیازهاي اساسی انسان از قبیل هویت ،انگیزه و امنیت از این طریق قابل ارضا هستند.(لنگ،(1390 اهمیت مفهوم حریم و قلمرو را می توان از تعریف شهرسازي اسلامی نیز استخراج کرد:شهر سازي اسلامی با

تفکیک روشنی بین قلمرو عمومی و خصوصی توصیف می شود.این مرزبندي معماري و ساختار اجتماعی شهرسازي اسلامی را در بر گرفته است که باعث تمایز شهرهاي اسلامی با دیگر شهرها شده است(

.(Ennahid,2012

-3 خانه

در لغت نامه دهخدا، واژه مسکن به عنوان محل سکونت ،جاي باش ، منزل ،جاي آرام ،مقر ،جایگاه و نشیمن تعریف شده است.یعنی خدا مکان آسایش و امنیت خانواده می باشد.در الگوهاي شهر سازي کهن ایران ،خانه ها تداعی گر این معانی بوده و خانه سنتی بازتاب فرهنگ و هویت جامعه بوده است و ساختمان ها پشت به پشت به یکدیگر متصل و به صورت اجتماعی ظاهر می گردیدند و اصولی نظیر هم پیوندي عناصر شهري و واحدهاي مسکونی ،محصوریت فضایی ،مقیاس و تناسب انسانی و همانگی از نظر وحدت شکل از خصوصیات فضاهاي مسکونی در شهرهاي ایران بوده است.(توسلی،.(1365

-4 مفهوم فرهنگ

بسیاري از صاحب نظران علوم انسانی، فرهنگ را اساس و شالوده هر جامعهاي میدانند که در پرتو آن شاخصهاي دیگر جامعه در عرصههاي سیاسی، اجتماعی و اقتصادي معنا و مفهوم و تشخیص پیدا میکند. کلمه فرهنگ همچون سایر کلمات در ادبیات کشورها، داراي معناي خاص خود است. فرهنگ در ادبیات فارسی به معناي ادب، تربیت، دانش، علم، معرفت، آداب و رسوم، مجموعه علوم و معارف و هنرهاي یک قوم است. فرهنگ واژهاي فارسی و مرکب از دو جزء »فر« به معناي پیش و »هنگ« که به مفهوم کشیدن و قصد و آهنگ میباشد و از فرهیختن اشتقاق یافته است که در معناي گوناگونی، مانند دانش، دانایی، خرد، معرفت، حرفه و هنر، ادب و

... به کار رفته است و در اصطلاح ماهیت، هویت و موجودیت یک ملت را فرهنگ مینامند.
»کنشهاي مشترك و مورد قبول و پسند یک جمع را که منبعث از دانشهاي ارزش یافته در پرتو بینشی خاص بوده و بصورت منش جامعه نهادینه شده باشند فرهنگ مینامیم، به این ترتیب فرهنگ به مشابه ادب زندگی و ادب زیستن ظاهر میشود این آداب که در تمدن و ملتی ویژگیهاي خاص خود را دارد، به مشابه معنا و جان زندگی آن ملت و تمدن ظاهر میشود. در حقیقت این بینش انسان است که ارزشهایی را به عنوان معیار زیستن و تفکر و عمل، براي او تعریف مینماید، این ارزشها، خوي و اخلاق وي را نیز شکل داده و در نتیجه شیوه زیستن را در جمیع جهات معرفی میکنند، که آن را فرهنگ مینامیم)«نقیزاده، .(1384

-5 رابطه حریم و فرهنگ

خانه از دیدگاه اقتصادي نوعی »کالا«، از دیدگاه جامعه شناسی »نهاد«، از دیدگاه معماري »بنا « و از دیدگاه انسانی نوعی »فرهنگ« است. فرهنگ خانه در بردارنده ریشهها، کارکردها و الگوهاي فرهنگی در هر جامعه معین است. خانه مقولهاي از جنس فرهنگ است و نوعی نیاز زیستی است که فرهنگ خانه براي پاسخگویی به این نیاز شکل گرفته است (توسلی، .(1379

فرهنگ که در واقع قوانین، ارزشها و ... یک جامعه را شامل میشود، بعد مادي آن ساختمانها و بناها هستند و چون ریشه در ارزشها و باورها دارند، از همین جا حلقه ارتباط فرهنگ با معماري نمایان میشود. معماري با بناها کار دارد و بناها بخشی از فرهنگاند و ما را از فرهنگ سازندگانشان آگاه میسازند و از هویت جامعهاي که در آن بنا شدهاند خبر میدهند؛ پس معماري بازتاب دهنده فرهنگ است(راپاپورت، (1387 و در پاسخ به نیازهاي انسان، واجد کالبدي است که روح آن تجلی روح فرهنگ و جهانبینی جامعه است(نقیزاده، (1381

-6 مفهوم حریم و قلمرو در متون اسلامی

قرآن کریم الگوهاي متفاوت رفتاري را در رابطه با رعایت حریم دیگران،نظیر شیوه ي اعلان حضور براي ساکنان خانه و دیگران تشریح کرده است.همچنین مزایا و اهمیت حریم خصوصی،استحقاق برخورداري از آن و احترام به آن را تعلیم داده است.خداوند در سوره هاي مختلف به مفهوم حریم و قلمرو اشاره نموده است،از جمله :خداوند خانه هایتان را جاي آرامش شما قرار داد(سوره نحل آیه .(80اي اهل ایمان هرگز به هیچ خانه اي مگر خانه هاي خودتان تا با صاحبش انس و اجازه ندارید وارد نشوید و چون رخصت یافته داخل شدید، به اهل آن خانه نخست سلام کنید(سوره نور آیه .(27اي رسول ما مردان مؤمن را بگو تا چشم هاي خود را از نگاه ناروا بپوشند و فروج خود را محفوظ دارند که این پاکیزگی جسم و جان شما اصلح است و البته خدا به هرچه کنید آگاه است(سوره نور آیه .(30خدا امرش نافذ و روانست و بر هر چیز حد و اندازه اي مقرر داشته است(طلاق آیه .(3

طبق آیات فوق در اصل قلمرو افراد از احترام ویژهاي برخورداند،بنابراین نبایستی در حریم خصوصی افراد دخالت کرد.شخص بایستی بتواند در مسکن خود بدون نظاره دیگران زندگی کند.در واقع ورود به حریم خصوصی افراد امري زشت و ممنوع می باشد(نقی زاده، .(1385

-7 انواع قلمرو در روابط اجتماعی:

دربسیاري مجتمع هاي مسلمانان عمدتا چهار قلمرو می توانند قابل تمییز باشند:
قلمرو خصوصی: شامل فضاي داخل خانه که خود به دو قلمرو اندرونی و بیرونی تقسیم می شده است.
قلمرو نیمه خصوصی: شامل بیرونی(براي اهل خانه آنگاه که بیگانه اي در آن پذیرایی می شده است)هشتی و دالان.

قلمرو نیمه عمومی: شامل هشتی (که محل دسترسی به دو یا چند خانه بوده )وبن بست قلمرو عمومی: که در برگیرنده ي معابر شهر و فضاهاي باز عمومی بوده اند.

-8 مفهوم محرمیت:

محرمیت مفهومی است پیچیده و وابسته به فرهنگ که می توان آن را به عنوان حق شخصی در اینکه شخص چه اطلاعاتی از خود را تحت چه شرایطی به دیگران منتقل سازد،تعریف کرد.محرمیت را می توان با مفاهیمی چون خصوصیت و خلوت نیز مترادف قرار دانست.زیرا همگی القا کننده ي مفهوم اساسی تري هستند به نام عرصه ،حریم،قلمرو و یا حوزه نفوذ.مفهوم محرمیت بطور ماهرانه اي نه تنها در واحدهاي مسکونی سنتی،بلکه در بافت هاي شهري ارگانیک نیز به کار گرفته شده و به عنوان یک اصل مسلم،در شکل گیري فضاهاي خصوصی و عمومی مؤثر بوده است.نقش ارزشهاي فرهنگی و مذهبی در این امر که در حقیقت درونگرایی شهر ایرانی-

اسلامی را پدید می آورد انکار ناپذیر است.به این ترتیب یکی از اصول مهم طراحی فضا در شهرهاي تاریخی ایران اصل محرمیت بوده که منجر به ایجاد فضاهاي اندرونی می شده است.(مقدم،1385 و بحرینی،.(1377

-9 ابعاد و شاخصههاي حریم

-1-9 درونگرایی:

درونگرایی در ایران یکی از دیگر از وجوه شکل گیري حریم و قلمرو در معماري و شهرسازي ایرانی است،چرا که در شهرسازي و معماري ایرانی ارزش واقعی به جوهر و هسته باطنی داده شده است و پوسته ظاهري صرفا پوشش مجازي است که از حقیقتی محافظت می کند و فضاي درونی و سربسته آن،تعیین کننده جوهر و هسته راستین بنا است که قابل قیاس با وجوهات فضاي بیرونی نیست(بمانیان و محمودي نژاد،.(1388

-2-9 سلسله مراتب:

بر مبناي مفهوم سلسله مراتب هیچ فضاي شهري ،بنا با معماري را نمی توان فارغ از مراتب بالاتر یا پایین تر آن ایجاد کرد.هر فضاي شهري ،بنا یا معماري در مکان سلسله مراتبی خود است که معنا می یابد و خارج از آن تعریف تهی می شود.بر مبناي این مفهوم هر فضاي شهري ،بنا یا معماري در مکان سلسله مراتبی خود است که معنا می یابد و خارج از آن تعریف تهی می شود.بر مبناي این مفهوم هر فضاي شهري یا معماري داراي درون و بیرون است.در درون ،زیر نظم هاي خود را شکل می بخشد و در برون،از نظم هاي فراتر تاثیر می پذیرد(حبیبی،.(1386

اصل حریم و قلمرو با اصل سلسله مراتب فضایی عام و خاص ارتباط نزدیکی دارد.یکی از عوامل هویت دهنده ي شهرهاي اسلامی وجود سلسله مراتب در صورت بندي فضاهاي دسترسی است. این اصل در تمام بناها از جمله خانه هاي سنتی ایرانی بکار گرفته شده و محرمیت و امنیت بصري را براي ساکنان خود فراهم نموده است. قرارگیري سلسله مراتب از جلوخان ،ورودي ،هشتی،دالان،راهرو،حیاط و سپس سایر فضاهاي عملکردي در پیوند با حیاط الگویی کم و بیش مشابه در تمامی ابنیه سنتی می باشد.(سیفیان و همکاران،9 ،.(1386ارتباط هر یک یا چند واحد مسکونی به وسیله ي بن بست خصوصی و یا فضاي نیمه خصوصی اي که همان کوچه است برقرار می شد.با گذر از بن بست به کوچه در واقع روابط اجتماعی افراد از حد یک خانواده گسترده با چند خانواده ساده موجود در بن بست به تعداد بیشتري افزایش می یافت و با عبور از کوچه ها و گذرها و رسیدن به راسته هاي اصلی و میدانچه ها ،برخورد ها و به دنبال آن روابط اجتماعی ساکنین محله باز هم بیشتر می شود(پاکزاد،.( 1389 حائري در توضیح آنچه که آن را آیین هاي تدریجی گذار می نامید،خاطر نشان می کند که در خانه هاي قدیمی ایرانی هیچ گاه به شکل مستقیم از خیابان وارد فضاي داخلی خانه نمی شویم.همیشه یک معبر که به آن دربند می گوییم،فضاي حائلی بین خیابان و خانه برقرار می کند.پس از آن وارد سربند خانه می

شویم.سپس به دلان یا هشتی می رسیم و بعد از آن پایه حیاط می گذاریم فضاهایی که کمتر جنبه خصوصی دارند در مناطق ابتدایی حیاط ساخته شده اند و اتاق هایی که قلمرو خصوصی محسوب می شوند در انتهاي منزل واقه شده اند.(حائري،.(1388

-10 محرمیت ازبیرون به درون

درونگرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماري ایران وجود داشته است و با حضوري آشکار به صورتهاي متنوع قابل درك و مشاهده است. یکی از ویژگیهاي غیر قابل انکار آثار معماري و ابنیه گذشته همانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروانسرا، حمام و ... خصوصیت درونگرایانه آنان است که ریشه عمیق در مبانی و اصول اندیشههاي اجتماعی و فرهنگی این سرزمین دارد. اوج شکوفایی رعایت اصل درونگرایی در ایران را میتوان در تکامل ابنیه با حیاط مرکزي دانست. »بناهاي حیاطدار در ایران قدمتی حدود هشت هزار سال دارند و بناهاي مختلف و به طور اخص خانه تا رسیدن به شکل حیاط مرکزي کامل، زمانی در حدود شش هزار سال را طی کردهاند.)«معماریان، .(1373 استیرلن در توصیف ساختار شهر ایرانی به مفهوم »همیشه در درون چیزي بودن« میپردازد و اشاره به مفاهیم روانی و احساس نیاز انسان به سرپناهی در همهجا حتی در مقیاس شهري دارد(معماریان، .( 1384 باید خاطرنشان کرد که ایرانیان از دوران باستان با توجه به طرز تلقی خویش از خانه و خانواده به نوعی معماري درونگرا گرایش نشان دادهاند. اصولاً در شکلگیري فضاهاي مختلف و به خصوص فضاهاي مسکونی، مسائل اعتقادي و خاص ایرانیان تأثیر گذار بوده است. یکی از آن خصوصیات احترام به زندگی خصوصی و حرمت قائل شدن براي آن است، دیگر خصوصیت عزتنفس ایرانیان است که به نحوي در شکلگیري فضاهاي یک خانه درونگرا تأثیرگذار بوده است (پیرنیا، .(1389

-11 حریم خصوصی و طراحی خانه

اکنون سکونت یک فضاي خصوصی نسبی را به وجود می آورد. در دنیاي توسعه یافته، دیوارها و درهاي خانه هاي ما شاید رایج ترین مکانیسمهایی هستند که براي اداره حریم خصوصی استفاده می شوند، اگر چه برخی بررسی ها نشان می دهند که بسیاري از افراد حریم خصوصی محل سکونت خود را عوامل بیرون نظیر اندازه محوطه جلو خانه و فاصله همسایگان همراه می کنند.

حریم خصوصی ممکن است به عنوان نوعی عملکرد طراحی در مکانها و فضاهاي نیمه خصوصی پروژه هاي خانه سازي چند واحدي، تغییر کند. در نیویورك، پژوهشگران حریم خصوصی رادر سالنهاي انتظار، آسانسورها و دیگر اماکن عمومی در ساختمانهاي پر تراکم و کم تراکم مطالعه کردند مسلم است، چنین حوزه هایی ، گوشه نشینی کمتر یا صمیمیت و هم ارزي کمتري از آپارتمانهاي شخصی خودمان ارائه می دهند، اما مطالعـه نشـان داد کـه