بخشی از مقاله
چکیده
در عصر ساخت و ساز امروز با رواج سبک مدرنیته و کمرنگ شدن اصول فرهنگ ایرانی-اسلامی و عدم رعایت معماری بومی، نکات حائز اهمیت در مراتب طراحی فضا و پلان خانهها و محیطهای مسکونی دچار تحولاتی گردیده و معنا و مفهوم خود را از دست داده است به گونهای که کمبود آنها امروزه احساس میگردد. از جملهی این موارد، مبحث حریم و به دنبال آن محرمیت میباشد. هدف از انجام این پژوهش واکاوی عوامل مؤثر بر محرمیت شهرک مسکونی و ارائهی راهکارهایی در این زمینه میباشد. در مقالهی مورد نظر پس از مطالعهی تحقیقات پیشین در این زمینه و تعیین مؤلفه-های محرمیت، با شیوهی توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای و از طریق مصاحبه با ساکنان شهرک به منظور اولویتبندی مؤلفههای محرمیت، این نتایج حاصل گردید که در شهرک مسکونی لاکانشهر، رعایت اصول محرمیت با توجه به واکاوی این مکان متوسط بوده و نیازمند توجه به سلسله مراتب و علائم حرکت و مکث از طریق ایجاد تفاوت در سطوح، استفاده از مبلمان و طراحی فضا به منظور کاهش دید و حفظ حریم برای افراد و غیره می-باشد تا کیفیت محیط ارتقاء یابد. از نظر ساکنان نیز معیارهای امنیت و سلسلهمراتب، ارتباطات بصری و هندسه در برقرای محرمیت بسیار تأثیرگذار میباشند.
واژههای کلیدی: محرمیت، شهرک مسکونی، کیفیت محیط
-1 مقدمه
مفهوم محرمیت همیشه بیشتر یاکاملاً به وسیله فرهنگ تعیین میشود و اثر زیادی بر شکل خانه دارد.[1] محرمیت شرایطی از بودن، بدون مزاحمت یا آزاد از هرگونه توجه و نگاه عمومی در چارچوب موضوعیت حق و انتخاب است.[2] کیفیت محیطی به عنوان شاخصی است برای اندازه گیری درجهای از محیط که برای زیستن انسان مناسب میباشد. کیفیت محیط شهری درجهای است که تمام محیط یا برخی عناصر محیط در مقیاس شهر جهت زیستن انسان، اقتصاد شهری و محیط اجتماعی مناسب باشد.[3] کیفیت محیطی شامل محلهها، همسایگیها و مسکن مردم است و از عوامل فیزیکی، اجتماعی - روانشناختی تأثیر میپذیرد.[4]
بیان مسأله
وفاپور در سال 1393 در مقاله " بررسی اصل محرمیت و مفهوم حریم و تحولات آن در معماری مسکونی معاصر ایران" بیان میکند آنچه از بررسیها و مشاهدات پیرامون معماری مسکونی معاصر مستفاد میگردد آن است که مبانی واصول محرمیتی که حریمها از آن نشأت گرفتهاند دچار دگرگونی شده است و حریمها بیشتر با زیرساخت فرهنگ غربی یعنی حمایت از دو اصل امنیت و فضای شخصی، توسعه یافته نه بر مبنای ارزشها و حرمتهای غنی اسلامی-ایرانی کشور. فرهنگ ایرانی-اسلامی که در آن خلوت صرفاً به معنای فضای شخصی نیست بلکه به عنوان فضایی معنایی و روحانی مطرح است.[5]
هاشمپور و یزدانی نیز در سال 1395 در مقالهی مطالعه تحولات کالبدی محلات تاریخی با رویکرد محرمیت، مورد مطالعه: محله تاریخی غرب دختریلر تبریز با روش توصیفی- تحلیلی بیان میکنند که هجوم مدرنیته و تکنولوژی از طریق تغییر کالبد فضای زیستی انسانها به خصوص در داخل ابنیه در مخدوش شدن بعد کالبدی مؤثر بوده است. البته در بعد عملکردی تا به امروز به منظور حفظ محرمیت در ساختار اصلی محله تلاش صورت گرفته است.[6] بنابراین موضوع کمرنگ شدن و نادیده گرفتن اصول محرمیت و حریمها به بهانهی حضور مردنیته غرب در این فضاهای مسکونی بر روابط میان ساکنان و کیفیت زندگی آنان تأثیرگذار میباشد.
از جمله مشکلاتی که در شهرک مسکونی مورد مطالعه وجود دارد میتوان به خارج از شهر قرار داشتن و نبود فضاهای خدماتی درمانگاهی و تجاری که بسیار نیاز ساکنان هست اشاره کرد. از دیگر مشکلات هم، وجود آبراه با ارتفاع و عرض زیاد و بدون سرپوش در مجاورت مسیرهای تردد، وجود زمینهای بایر و عدم تخصیص کاربری مناسب به آنها، کفسازی نامناسب مسیرهای رفت و آمد، ضعف در خوانایی، عدم نورپردازی صحیح به ویژه در میان فضاهای سبز و تردد فراوان و آزادانهی سگها که این دو امر سطح امنیت را شدیدا کاهش میدهند، عرض کم پیادهروها و احداث تیپهای متفاوت بلوکها با تراکم-های متفاوت و بالا به دلیل نفع اقتصادی بیشتر، نمای نامطلوب ساختمانها، آلودگی بصری و عدم توجه به زیباسازی محیط میباشند.
اما مهمترین مسأله در این شهرک، عدم توجه به محرمیت است که خود را در قالب رعایت نکردن سلسلهمراتب، عدم توجه به ورودی آپارتمانها، نبود حریم برای بلوکها، نبود طراحی اصولی فضای سبز و ایجاد شدن محیطهای دنج و تاریک که حریم و امنیت افراد را به خصوص در شب به مخاطره میاندازد و کاهش تردد ساکنان را به دنبال دارد، نشان میدهد. با اشاره به این که این شهرک طیف وسیعی از مساحت و جمعیت را در بیرون شهرشامل میگردد باید به این مسائل توجه بیشتری داشت. بنابراین این مقاله در راستای پاسخگویی به این پرسش اصلی میباشد که چگونه محرمیت در افزایش کیفیت محیط تأثیرگذار میباشد؟اهمیت و ضرورت تحقیق در راستای شکلگیری کیفیتهای محیطی- انسانی از طریق توجه به اصول محرمیت میباشد به گونهای که حریم و امنیت در حوزهی کالبد فضا و ارزشها در مفهوم و هویت مکان که ریشه در فرهنگ ایرانی نیز دارد، متبلور گردد.
-2 پیشینه
سیفیان و محمودی در سال 1386 در مقاله "محرمیت در معماری سنتی ایران" بیان کردند که اصول محرمیت، سلسله مراتب، هماهنگی و تناسب، پیوند با طبیعت، هندسه و غیره بوده که به دلیل غرب گرایی مهجور ماندهاند.[7] عبدالحسینی در سال 1396 در مقاله "معماری مسکن در خانههای تاریخی و معاصر ایران با رویکرد فرهنگ و محرمیت" بیان میدارد که طراحی منطبق بر نیازهای ساکنین در محیط مسکونی با هدف ایجاد فضای قابل دفاع زمانی میسر خواهد بود که تقسیمبندی فضایی به صورت فضاهای عمومی، نیمه عمومی، نیمه خصوصی و خصوصی به تشخیص اینکه چه کسانی مجاز به حضور در چه فضاهایی هستند به شکل صحیح صورت گیرد. حریم و قلمرو نکات فراهمکننده فرهنگ و محرمیت است.[8]
ذکری و قربانی در سال 1395 در مقاله "راهکارهای حفظ محرمیت در معماری مجتمع های مسکونی دوره معاصر" اشاره میکنند که طراحی داخلی واحدهای مجتمع، فضاهای همسایگی، فضاهای تقسیم و فضای محوط براساس اصل حفظ محرمیت میتواند تضمین کننده حس امنیت، آسایش و آسودگی خاطر ساکنین مجتمعهای مسکونی می باشد.[9] حاجی خداوردی خان و همکاران در سال 1395 در مقاله "سنجش محرمیت از دیدگاه اسلامی در واحدهای مسکونی معاصر نمونه موردی: مجتمع مسکونی عرفان و مهرپردیس" بیان میکنند که رعایت حریم صوتی و حریم بویایی در دو مجتمع یکسان است. حریم دسترسی در مجتمع عرفان و حریم بصری در مجتمع مهر مناسبتر میباشد و رعایت ابعاد گوناگون حریم در برقراری محرمیت در محیطهای سکونتی الزامی میباشد.[10]
هاشمی زرج آباد و همکاران در سال 1393 در مقاله "درونگرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایران- اسلامی نمونه پژوهش میدانی: خانههای تاریخی بیرجند" بیان میکنند که از دو اصل درون-گرایی محرمیت در ساماندهی فضایی عناصر کالبدی در خانههای تاریخی بیرجند بهره گرفته شده و بازتاب آن را میتوان در ساخت بنا با الگوی درونگرایی و تأمین لایههای محرمیت سه گانه عمومی، خصوصی، نیمه خصوصی مشاهده کرد.[11] آذری در سال 1392 در مقاله "مفهوم حریم و محرمیت در باور و اعتقادات مردم و لزوم به کارگیری آن در مجتمعهای مسکونی ایرانی-اسلامی" به این نتیجه دست یافتند که مسأله فرهنگ بومی ایرانی و اسلامی، دستخوش تحولات فرهنگی و مذهبی شده است و به کارگیری مفاهیم درون گرایی معماری ایرانی و محرمیت و احیاء این اصول در زندگی آپارتمان نشینی باعث نزدیکتر شدن هرچه بیشتر به زندگی ایرانی-اسلامی میشود.[12]
غفوریان و همکاران در سال 1396 در مقاله " گونهشناسی سازمان فضایی و سلسله مراتب ورود در خانههای ایرانی با تأکید بر محرمیت" بیان میکنند که رعایت سلسله مراتب به ویژه سلسله مراتب ورود به خانه، علاوه بر ایجاد محرمیت منجر به تعریف درستی از فضاهای خصوصی و نیمه خصوصی میگردد و از اختلال در کاربری و هویت دیگر فضاها جلوگیری میکند.[13] ریش سفید و هاشم پور در سال 1394 در مقاله "معماری از دیدگاه محرمیت در مسکن معاصر ایران" بیان میکنند که محرمیت در خانههای امروزی در دو دسته کالبدی و فضای داخلی از جمله عدم فاصله مجاز بین ساختمانها، عدم رعایت حریم بصری، عدم رعایت سلسله مراتب ورودی، کمبود و یا نبود حیاط یا تراسهای خصوصی به چشم میخورد که با عواملی مانند شیشههای مات شونده، تصب کرکره و رعایت عرصهبندی میتوان آنها را به الگوهای مساکن با رعایت محرمیت نزدیکتر کرد.[14]
طوفان در سال 1390 در مقالهی "بررسی رابطه مفهوم حریم زنانه با آفرینش فضای ورودی در معماری ایران" بیان میکند که سلسله مراتب محرمیت در شکلگیری کالبد فضای ورودی رابطه تنگاتنگ دارد. همچنین به رابطه بسیار قوی میان ارزش زده و خلق آثار هنری در زیبایی شناسانه و کاربری فضای ورودی خانههای سنتی اشاره کرد.[15] بمانیان و راستجو در سال 1396 در مقاله ای با عنوان "تغییر و تحول محرمیت در ساختار فضایی خانه معاصر - نمونه موردی: خانههای دهههای 50 و " - 60 بیان میکنند که محرمیت در سالهای دهه شصت از لحاظ معیارهای تفکیک عرصه، کنترل دستی، عدم اشراف - کنترل دید - و وجود فضاهای جمعی خصوصی نسبت به دهه پنجاه کاهش یافته است. از راهکارهای پیشنهادی ایجاد گره میان سرویس و حمام و تفکیک آن ها، وجود نشیمن خصوصی و گره میان فضای خواب و دیگر فضاها می باشد.[16]
قادرمرزی و همکاران در سال - 1392 - در مقاله "ارزیابی کیفیت محیط مسکونی روستاهای ادغام شده در شهر سنندج مورد: روستاهای حسن آباد و نایسر" بیان میکنند از جمله عوامل پایین بودن کیفیت محیط مسکونی در روستاها کمبود چشمگیر فضاهای عمومی و سبز شهری، فاصله زیاد از مرکز شهر و خدمات متنوع شهر، وجود آلودگی های محیطی، آلودگی آب و غیره میباشد و از جمله راهکارها می توان به ضرورت فرهنگسازی و مشارکت مردم، تدوین نقشه روستا - نظام کلان کاربری، شبکه دسترسی، فضای عمومی و سبز - ، ارتقاء فنی ساخت و ساز و غیره اشاره کرد.[17] معینی و اسلامی در سال 1391 در مقاله "رویکردی تحلیلی به کیفیت محیط مسکونی معاصر" بیان میکند که کیفیت محیط مسکونی در حوزه جامعنگر و در قالب رویکردی دو بعدی، در جریان تعامل بین دو مؤلفه" مشخصههای عینی و صوری این محیط" با " خواسته-ها و نیازهای برگرفته از مفاهیم ارزشی ساکنان" آن تبیین میشود، این رابطه متعامل در قالب درجه رضایتمندی ساکنان تعبیر میشود.[18] رفیعیان و همکاران در سال - 1389 - در مقالهای با عنوان سنجش کیفیت محیط سکونت در شهرک اکباتان تهران" بیان میکنند که مؤلفههای تعاملات اجتماعی و تعلق مکانی، بناها و فضاها و دسترسی در مورد معیار کیفیت
