مقاله جایگاه فراموش شدگان در کتاب های درسی : تحلیل تصاویر

بخشی از مقاله

چکیده

در دنیاي امروزه از انواع تصاویر به منظور تاثیرگذاري مثبت در روند یاددهی-یادگیري در کتابهاي درسی استفاده میشود. تصاویر کتابهاي درسی به ویژه در سطوح پایینتر تحصیلی زمانیکه به دقت انتخاب و طراحی شوند می-توانند باعث جلب توجه و دقت شاگردان شده و پیامهایی را که موردنظر طراحان کتابهاي درسی است به خوبی انتقال دهند. با توجه به نقش پررنگ کتابهاي درسی در جریان هویتیابی و اجتماعیکردن شاگردان هدف مقاله حاضر بررسی مفاهیم گمشده کتابهاي درسی مقطع ابتدایی در قالب تصاویر میباشد. بر این اساس 9 مولفه شامل: کودکانکار، روستاییان، اتباع خارجی، معلولان و بیماران، اقلیتهايدینی و سیاسی، فقر و فقرا، اشکالمتفاوت خانواده و جنسیت زن مورد بررسی قرارگرفت.

روش نمونهگیري پژوهش حاضر هدفمند بود. بر این اساس کتابهاي درسی فارسی بخوانیم، فارسی بنویسیم و تعلیمات اجتماعی - جمعا 16کتاب - مورد بررسی قرارگرفت. براي بررسی تصاویر از شاخص فراوانی استفاده شد. نتایج نشان داد که به جز مولفه جنسیت زن سایر مولفهها در کتایهاي درسی مقطع ابتدایی در قالب تصاویر چندان مورد توجه قرارنگرفتهاند. درمجموع تعداد 785 تصویر به 9مولفه مورد بررسی اشاره داشتهاند کهاز این تعداد 641 مورد - 81/65 درصد - متعلق به مولفه جنسیت زن بوده است. بنابراین به نظر میرسد که مولفههاي مورد بررسی در پژوهش حاضر - به استثناي جنسیت زن - هنوز جایگاه مشخصی در کتابهاي درسی مقطع ابتدایی پیدا نکرده و به صورت مهجور و نامانوس باقی ماندهاند. بنابراین بازنگري در تصاویر کتابهاي درسی مقطع ابتدایی در زمینه مولفههاي تحقیق حاضر ضروري مینماید.

مقدمه

کتابهاي درسی در سرتاسر جهان توسط بسیاري از اندیشمندان عمدتا به عنوان یک راهنما، نقشه، منبع، مربی، مرجع قدرت و یک ایدئولوژي در نظر گرفته میشوند. همچنین کتابهاي درسی به عنوان یک ابزار موثر براي روشهاي آموزشی نیز در نظر گرفته میشوند که ارزشها و احساسات افراد و ملتها را منعکس میکنند - تام و اوگوز3، . - 2014 والاس و آلن - 2008 - 4 خاطر نشان ساختند که کتابهاي درسی به عنوان ابزارهاي فرهنگی و کنترل اجتماعی نیز عمل میکنند. کتابهاي درسی با توجه به سیاستهاي آموزشی یک کشور حاوي اهداف، ارزشها، هنجارها و دانش و مفاهیمی میباشند که براي تربیت صحیح فرزندان آن کشور مهم و حیاتی در نظر گرفته میشوند. بنابراین کتابهاي درسی سهم بسزایی در انتقال این اهداف و ارزشها به دانشآموزان و نقشپذیري آنها در مدارس دارند.

در حقیقت کتابهاي درسی با توجه به پویایی و تاثیرگذاري خود محور اصلی تعلیم و تربیت دانشآموزان در مدارس بوده و علاوه بر افزایش دانش علمی و اجتماعی و ... باعث شکلدهی و جهت دهی بینش آنها نسبت به خود و دیگران در راستاي اهداف تعیین شده سیاستگذاران و برنامه ریزان آموزشی میشوند. کتابهاي درسی معمولا سنگینترین وزن را در انتقال اطلاعات به دانشآموزان دارند. یکی از این راههاي انتقال تصاویر موجود در کتابهاي درسی می باشد.

از لحاظ تاریخی تصاویر علاوه بر اینکه خود نقش اطلاعاتی دارند بلکه ارزش اطلاعات ارائه شده توسط مواد چاپی الفبایی را نیز افزایش می دهند. وفور و استفاده فراوان از تصاویر باعث شده است که ما خودمان را در آنچه که "فرهنگ تصویري" نامیده شده است غرق شده بیابیم. بسیاري عنوان کرده اند - جیمز دبلیو. مارکوم - 1 که نقش تصاویر بیشتر از این است که فقط روي فرهنگ تاثیر داشته باشد چرا که آن یک بوم شناسی تصویري توسعه یافته، یک رویداد مشارکتی ادامه دار و جامع، یک جهان عمل، و یک جهان دانش و یادگیري است که چیزي بیشتر از انتقال اطلاعات است - هریس2، . - 2005 در دنیاي امروزه از انواع تصاویر به منظور تاثیرگذاري مثبت در روند یاددهی - یادگیري در کتابهاي درسی نیز استفاده میشود.

تصاویر کتابهاي درسی به ویژه در سطوح پایینتر تحصیلی زمانیکه به دقت انتخاب و طراحی شوند میتوانند باعث جلب توجه و دقت شاگردان شده و پیامهایی را که موردنظر طراحان کتابهاي درسی است به خوبی انتقال دهند. مروري بر ادبیات پژوهشی تصویر حاکی از آن است که تصاویري که با دقت ساخته و طراحی شده باشند امتیاز بالایی در کمک به درك متون مختلف نوشتاري و گفتاري داشته و عملکرد شناختی یادگیرندگان را افزایش می دهند.

به طور کلی تصاویر در جریان آموزش نقشهاي زیادي دارند شامل: برانگیختن انگیزه، ایجاد زمینه یادگیري، ایجاد سکوسازي ذهنی و درك کلی از مفاهیم، تعریف کلی یا جزئی براي ویژگیها، گستر موضوع اصلی، ایجاد دیدگاههاي فردي، تقویت متن با ایجاد ارتباط و انسجام، کمک به ارتقاي آموزش زبان و ادبیات، ارتقاي خلاقیت، و درك زیبایی و تقدیر هنري - زارعی زوارکی، و جعفرخانی، . - 1392 لذا با توجه به نقش پررنگ تصاویر در یادگیري و با توجه به نقش پررنگ کتابهاي درسی در جریان هویتیابی و اجتماعیکردن شاگردان هدف مقاله حاضر بررسی مفاهیم گمشده کتابهاي درسی مقطع ابتدایی در قالب تصاویر میباشد.

بر این اساس 9 مولفه شامل: اقلیتهاي قومی، اقلیتهاي دینی و سیاسی، اتباع خارجی، فقر و فقرا، روستاییان، معلولان و بیماران، جنسیت زن، کودکان کار، و اشکالمتفاوت خانواده که به نظر می رسد در کتابهاي درسی و پژوهشهاي این حیطه کمتر مورد تاکید قرار گرفته اند مورد بررسی قرارگرفت. در واقع سوال اساسی پژوهش حاضر این است که تا چه میزان تصاویر کتابهاي درسی مقطع ابتدایی هر یک از 9 مولفه ذکر شده را مورد پوشش قرار داده اند؟ در ابتدا به توضیحاتی در مورد هر کدام 9 مولفه مورد بررسی در پژوهش پرداخته می شود:

اقلیتهاي قومی

هویت قومی و نژادي با هویت خود در ارتباط تنگاتنگی قرار دارد. نژاد، قومیت و فرهنگ میتواند تاثیر عمیقی بر روي رشد روانشناختی افراد در سراسر زندگی داشته باشد. بنابراین هویت قومی و نژادي به نظر میرسد که یک جزء لاینفک از خودپنداره فرد محسوب شود - ساباتیر، . - 2008 اسمیت - 1991 - 3 بحث کرده است که رشد هویت قومی، صرفنظر از قومیت فرد، یک نیاز حیاتی انسانی است چرا که یک احساس تعلق و پیوستگی تاریخی را مبتنی بر میراث فرهنگی مشترك براي افراد فراهم میکند - ناوارته و جنکینز4، . - 2011 بروکینز - 1996 - 5 نیز اظهار داشت که به منظور رشد خودپنداره و خودسنجی مثبت و موثر، افراد نیاز دارند تا هویت قومی/ نژادي خودشان را مورد جستجو، بررسی و مباحثه قرار دهند. این امر یک اولویت حیاتی را به بررسی این امر میبخشد.

عدم حمایت از هویت و فرهنگ قومی و نژادي به بیخانمانی و آوارگی فرهنگی افراد و احساس طرد اجتماعی و تضاد با فرهنگ غالب جامعه منجر میشود - ناوارته و جنکینز، . - 2011 این حمایت از اقلیتهاي قومی می تواند از طریق کتابهاي درسی باشد. اشاره هاي مثبت به اقلیتها در کتابهاي درسی می تواند منجر به خود شناسی و هویت یابی مثبت گروههاي قومی شده و زمینه هاي برخوردهاي ناخوشایند قومی را چه در مدارس و دانشگاهها و چه در جامعه کاهش دهد.

اقلیتهاي دینی و سیاسی

گروهها و اقلیتهاي سیاسی نیز یک نقش حیاتی در حکومتداري کشورها بازي میکنند. آنها یک هویت سیاسی مشروع براي افراد فراهم میکنند. این اقلیتها جایی است که سیاست میتواند شکل گرفته و رشد یابد. حتی زمانیکه گروههاي سیاسی قدرتی ندارند، در حکومتهاي دموکراتیک آنها میتوانند تعادلهایی را توسط تدارك دیدن مخالفتها و تناقضها ایجاد کنند. با تضاد و تقابل است که گروههاي سیاسی میتوانند ساختارهاي پیچیده را رشد داده و سازمان و فعالیتها را موثرتر و کاملتر سازند - جفس، هیوارد، روچ و وایبرن1، . - 2016 در زمینه اقلیتهاي دینی نیز در کشور ایران طبق قانون اساسی جمهوري اسلامی ایران اقلیتهاي دینی میتوانند آزادانه به انجام مراسم مذهبی، پیروي از قوانین مذهب و احوال شخصی خویش بپردازند.

اصل دوازدهم قانون اساسی تصریح میکند: دین رسمی ایران، اسلام و مذهب جعفري اثنیعشري است ... و مذاهب دیگر اسلامی اعم از حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و زیدي داراي احترام کامل میباشند و پیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی، طبق فقه خودشان آزادند و در تعلیم و تربیت دینی و احوال شخصیه رسمیت دارند. همچنین اصل سیزدهم قانون اساسی بیان میکند: ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیتهاي دینی شناخته میشوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل میکنند - جاوید، . - 1392 بنابراین ضرورت دارد تا اقلیتهاي دینی و سیاسی نیز در برنامه درسی مورد تاکید برنامه ریزان قرار گیرند.

اتباع خارجی

امروزه رسانهها جهان را به دهکدهاي که در آن اطلاعات به سرعت منتشر میگردد، تبدیل کردهاند. تمامی حوادث و مشکلات ریز و درشت یک کشور بر دیگر کشورها اثر مستقیم دارد. بنابراین یکی از موضوعات مهم و کلیدي که در پیشرفت و ترقی یک ملت نقش عمده-اي دارد، حسن روابط با ملل دنیا است. کشور ایران با سابقهاي طولانی در فرهنگ و تمدن، همواره همزیستی مسالمتآمیزي با ملل دیگر دنیا داشته است.

تا جایی که حتی سعدي شاعر پرآوازه ایرانی معتقد است که نیکنامی یک کشور در بین دیگر کشورها سبب میگردد تا بازرگانان، مسافران، سفیران و غریبان رغبت نمایند وارد آن کشور شوند و همین گروهها به عنوان ابزاري براي انتشار نام نیک یک کشور به دیگر مناطق جهان هستند - ابراهیمی جویباري، . - 1392 اما دیدگاه نسبت به خارجیها و ملتهاي بیگانه در تمام دورانها و در کشورهاي مختلف به یک شکل و مثبت نبوده است بلکه دیدگاههاي منفی نیز همواره وجود داشته است.

رویارویی جوامع، ملتها یا انجمنهاي مذهبی یا ملی مختلف با یکدیگر همواره در طول تاریخ وجود داشته است. رویارویی این گروهها و اطلاع آنها از یکدیگر از طریق عواملی مانند مهاجرت، جنگ، بلایاي طبیعی، تجارت و اکتشافات جغرافیایی صورت گرفته است. مبنی بر این موارد مفاهیم خود و خارجی - بیگانه - به گونهاي اجتناب ناپذیر در داخل گروهها به عنوان "با ما" یا "بدون ما" با نوعی تبعیض نگریسته میشدند.

مثلا اوپاییان قدیم مردم امپراطوري عثمانی را مردمی بی ادب، وحشی - بربر - ، ستمکار و بیرحم، دروغگو و منفور در نظر میگرفتند - کولتو2، . - 2014 در مطالعات یونان باستان نیز خارجی بودن با مفهوم بربریت شرح داده شده است. در یونان باستان گفته شده که بربر هر چیزي است که یونانی نیست. او توسط ظلم و ستم، خوشگذرانی بی حد و مرز، شهوت نامحدود، زن نمائی، بیرحمی، بزدلی و ترسویی، بی عقلی و پستی مشخص شده است.

او در یک مکان عجیب در حاشیه جهان متمدن زندگی میکند - شاید حتی در یک جزیره - ، اقامتگاهش عجیب است، خانه نیست بلکه یک چادر، ارابه یا یک غار است، او لباسهاي عجیب و غریبی میپوشد و یا شاید اصلا لباس نپوشد، او چیزهاي عجیبی میخورد، شراب یا نان و گوشت پخته را براي شام نمیخورد بلکه شیر و گوشت نپخته میخورد. اساسا اغلب فرهنگهاي باستانی همسایگان دور یا نزدیکشان را با بدگمانی و خصومت مکرر نگاه میکردند. به طور کلی یک دیگري خارجی و بیگانه به ندرت به عنوان یک انسان به حساب آورده میشد.