بخشی از مقاله
نمای پنجم (بررسی بام به عنوان فضای فراموش شده)
چکیده
نمای هر ساختمان در شکل دهی به سیمای شهری ، موثر است. ساختمانها علاوه بر نماهای جانبی نمای پنجمی نیز دارند که همان بام است و برعکس نماهای جانبی ساختمانهای شهر که بسیار متنوع اند، نمای پنجم از کوچکترین تنوع برخوردار است و اکثرا خاکستری و متروک هستند . درواقع این لایه حد واسط مابین داخل و خارج خانه ها، ساختمانها و...از ابتدایی ترین مراحل پیدایش معماری در زندگی بشر دارای سیر تحولی قابل تامل بوده که بسیاری آنرا منوط به شرایط ویژه ای می دانند .این لایه علاوه بر وظایف نخستین خود مانند نقش حفاظتی ،تعیین محدودهای مالکیت رفته رفته وظیفه ابراز هویت ،زیبا سازی محیط شهری و همین طور کارکردهای فرهنگی بسیاری را نیز به عهده گرفته است ولی در بین این لایه ها فضای مهمی که متاسفانه کمتر مورد تاکید قرار گرفته است نمای پنجم یا بام است(میزبان، 1385، .(1 در بررسی بامهای شهر یک تیپ اصلی قابل شناسایی است .این تیپ اصلی از یک سطح صاف آسفالته تشکیل شده که یک خرپشته از میان آن سر بر آورده ، و اغلب به عنوان محل گرداوری اشیاء غیر قابل استفاده است. در این مقاله سعی شده با بررسی بام در معماری گذشته ایران و نحوه استفاده از این فضا در کشورهای توسعه یافته، راهکارهای عملی برای سازمان دهی واستفاده بهینه از این فضای مهم فراموش شده در ایران، در راستای شاخصه های توسعه پایدار ارائه شود.
واژه های کلیدی : بام-پایداری-توسعه-معماری گذشته-نمای پنجم -1مقدمه
نمای ساختمان درفاصله میان درون و بیرون ساختمان پوسته ای نازک را تشکیل می دهد، که این پوسته نازک تامین امنیت و حفاظت از ساکنین ساختمان را انجام می دهد، و همچنین حدود مالکیت یک بنا به وسیله همین پوسته نازک تعیین می شود .(Koomehsara.blogfa.com ) ولی فضای مهمی که متاسفانه کمتر مورد تاکید قرار گرفته و در بیشتر شهرها فراموش شده است نمای پنجم یا بام نام دارد. اهمیت این فضا از آن جهت قابل بررسی است که بامها در شکل دادن به چشم انداز شهری نقش مهمی بازی می کنند و با رشد شهرسازی عمودی آنچه از بالادست ساختمان ها به عنوان منظر شهری دیده می شود همان نمای بام می باشد . ازجنبه دیگر بام هر ساختمان در صورتی که با تمهیداتی احیا شود، می تواند به عنوان یک فضای مطلوب توسط ساکنان ساختمان مورد استفاده قرار گیرد .از سوی دیگر این بام های خاکستری، درصد بالایی از کل مساحت شهری را در برمی گیرد و در شهرهای معاصر، که افزایش بهای زمین و کمبود فضای باز تبدیل به چالش شده است، استفاده ی کاربردی از بام ها، می تواند به عنوان امکان بهره برداری بهینه از زمین های شهری قلمداد شود. بررسی بامها در شهر تهران نشان میدهد که در این شهر بامها فضاهای بی استفاده ای هستند که تنها عملکردشان حفاظت از طبقات پائین تر از نزولات جوی است و برعکس نماهای جانبی از کوچکترین تنوع برخوردار است، محلی که به صورت عمومی محل نگهداری از کولرها، آنتن ها و دودکش هاست . عدم استفاده از بام آن را تبدیل به فضایی
مرده کرده است که تنها به هنگام تعمیرات بازدید می شود. چنانکه این گونه لوازم شخصی (کولر،آنتن، ماهواره) در روی بام سازمان دهی یا جمع آوری شود و استفاده از فضای روی بام در شهر مرسوم شود، تاثیر غیر قابل انکاری بر بهبود چشم انداز شهری خواهد گذاشت و بام را به فضایی مفید تبدیل خواهد کرد .
شکل- 1 بام در پایتخت(مأخذ: (www.jasjoo.ir
-2 مفاهیم لغوی واژه بام
بام در لغت نامه دهخدا به معنای برسوی سقف خانه که برآن سقفی دیگر نباشد و طرف بیرونی سقف خانه است. نما در لغت نامه دهخدا به معنای صورت ظاهری هر چیزی، آنچه که در معرض دید و برابر چشم است، آنچه از بیرون سوی دیده می شود، منظره خارجی بنا و عمارت ، قسمت خارجی ساختمان و نماسازی، فن روسازی ساختمان و ساختن نمای عمارت است(دهخدا، 1388، . (47
-3پشت بام در معماری گذشته ایران
بام (نمای پنجم) در معماری گذشته ایران نقش به سزایی داشته و در راستای شاخصه های توسعه پایدار عمل نموده و بیشترین بهره وری را از طبیعت داشته است. بدین صورت که علاوه بر تامین انرژی از طریق راهکارهای ساده به لحاظ مصالح، نوع عملکرد نیز فضایی کاربردی بوده که اصول زیبایی شناسی خود را درشهر ملموس ساخته است. اما امروزه با فرهنگ آپارتمان نشینی این فضا فراموش شده و محلی برای کانالهای کولر بی تناسب دودکش و منابع آب و انبار وسایل اضافی و گاه نخاله های ساختمانی بدل گردیده است. که نه تنها این فضا نمی تواند از انرژی های بهره گیرد بلکه سیمای شهری را نیز به تصویری ناخوشایند بدل کرده است(داعی االله و احمدی، 1390، . (7
شکل- 2 نمای بام شهر یزد(مأخذ: (www.fazayesabz.blogsky.com
پشت بام را در بسیاری از خانه های ایرانی همواره با توجه به کارکردهایی که فراتر از یک سقف و مانعی برای آفتاب و باران بوده و متناسب با نوع استفاده از آن، به نیت فضایی مستقل و قابل بهره برداری با ساختار و اجزایی ویژه طراحی می کردند. در بافت فشرده شهری و روستایی ، جایی که خانه های هم ارتفاع پشت بام های پیوسته ای داشتند، اهالی محله می توانستند بدون خروج از خانه در امنیت کامل از پشت بامی به پشت بام دیگر بروند. با
عقب نشینی و کاهش تدریجی سطح زیربنای هر طبقه نسبت به طبقه زیرین ، علاوه براینکه بخشی از پشت بام هر طبقه برای طبقه فوقانی عملکرد مهتابی و تراس و یا به تعبیری دیگر چیزی شبیه یک حیاط کوچک و محدود پیدا می کرد، می توانست ( مانند خانه بروجردی ها) مسیر دسترسی به بعضی از قسمت ها و اتاق های خانه هم محسوب شود (داعی االله و احمدی، 1390، .(6 دست اندازهای بلند ومشبک بامهای قدیمی بوشهر که با ارتفاع بلند خود در روز سطح وسیعی از بام و کوچه را از تابش آفتاب حفظ می کردو هم چنین به دلیل سطح مشبک خود باد خنک شبانه را از درون خود عبور می داد تا سطح بام خنک شود و فضائی به دور از بادهای شبانه برای خوابیدن در شب محیا می ساخت (پیرنیامحمدکریم، 1369، . (89
شکل- 3 بام بازار یزد(مأخذ: نگارنده)
در بسیاری از شهرهای ایران کبوتربازی چنان سرگرمی رایجی بوده، که حتی گاهی تبدیل به یک شغل گشته است . پشت بام محل استقرار قفس کبوترها بود و محل جولان این کبوتر بازها . این حضور موجب دقت در انتخاب کف پوش های مناسب برروی پشت بام و تعبیه سایبان و محل نگهداری بعضی لوازم و انبار دانه کبوترهاو... می شده است .سرگرمی های دیگری مانند بادبادک هوا کردن کودکان در آخرین ساعت روشنایی روز هم شکل دیگری از حضور افراد بر پشت بام هاست . در بسیاری از مناطق روستایی ، پشت بام ها محل مناسبی برای انبار علوفه زمستان دام ها هستند. همچنین پهنه آفتاب گیر بامها در فصل تابستان جای مناسبی برای خشک کردن میوه ها و سبزی ها و... محسوب می شود. یکی دیگر از جلوه های بام مناظر چشم نوازی که در قطب های قالی بافی و رنگرزی ایران و به خصوص شهر کاشان است که با طیف متفاوتی از نخ های رنگی که برای خشک شدن برروی بام قرار می گیرند فضای متفاوتی را ایجاد می کرده است و دیگر آنکه قالی ها پس از شستشوی در ایام نزدیک تحویل سال برروی بامها قرارداده می شده اند.از دیگر سوی به جهت استفاده از آفتاب روز برخی از فعالیت های روزانه همچون نخ ریسی ، بافتنی، کارکردهای کارگاهی و...در این فضا انجام می گرفته است. تسلط و وسعت دید در پشت بام برای دیدن غروب خورشید، وسعت یک دشت و در مراسم های مذهبی ، جشن ها و عزاداری ها اهمیت این فضا را بیشتر مشخص می نماید (داعی االله و احمدی، 1390، .(6
شکل- 4 بام یک خانه حیاط خانه دیگر(مأخذ: (داعی االله و احمدی، 1390، ((6
-4پشت بام در معماری کشورهای توسعه یافته
شروع استفاده ی کاربردی از فضای بام ها، به اواخر قرن نوزدهم و شروع قرن بیستم باز می گردد. با سرعت گرفتن ساخت و ساز شهری و بالا رفتن ارزش زمین های شهری در شهر های رو به رشد ایده ی استفاده کاربردی از فضای بام ها خصوصا در مراکز شهر، شکل گرفت. لوکوربوزیه معمار سرشناس فرانسوی از اولین مدافعان مدرن استفاده از بام یا بالکن به عنوان فضای سبز و کاربردی بود. او در سال 1952، در طبقه ی هفدهم مجتمعی در شهر مارسی، باغ-بامی به مساحت 3960 متر مربع برای ساکنین مجتمع طراحی کرد که در آن فضای بازی برای استفاده ی کودکان مدرسه ی ابتدایی مستقر در مجتمع، استخری کوچک، فضای ورزشی و تاتر رو باز برای بزرگسالان در نظر گرفته شده بود .(Eng-civil.persianblog.ir)
امروزه در کشورهای توسعه یافته جهان، بام به عنوان موضوعی مهم و جالب در طراحی ها خودنمایی میکند، درسبک های جهانی طراحی بام به عنوان نمای پنجم ساختمان از اصول اصلی فکری و طراحی به شمار می رود ، همچنین در ساختمان های بزرگ(نظیر هتل ، رستوران ، اداره وبرج ها) در شهرهای مهم جهان امروز به عنوان یکی از بخشهای مشتری پذیر تبدیل شده و با قرار گرفتن رستورانها، استخرهای شنا، پارک ها و دیگر امکانات تفریحی، خود به تنهایی، درآمدی چشمگیر را برای صاحبانشان به همراه دارند.
شکل- 5 ساختمان قدیم پارلمان آلمان در برلین (رایشتاگ)(مأخذ: (میزبان، 1385، ((3
در اینجا برای نمونه به چند مورد از این ساختمان ها که در بام هایشان چیزی بیشتر از یک تراس معمولی را در اختیار مشتریان قرار میدهند، اشاره میکنیم:
.1-4 استخر بر روی پشت بام، سنگاپور این استخر بر بالای یک ساختمان 55 طبقه و داخل مجموعه ی "پارک آسمان" که به شکل قایق ساخته شده است و بر بالای گران ترین هتل جهان یعنی هتل 4 میلیارد پوندی مارینا بای سند در سنگاپور قرار گرفته است. این استخر بزرگترین استخر روبازی است که در ارتفاع 200 متری از سطح زمین ساخته شد .(www.umic.ir)
