بخشی از مقاله
چکیده
امروزه بحث محیط زیست و حقوق حیوانات و حفظ گونههای مختلف آنها از جمله مسائلی است که در سراسر جهان از جانب دولتها، سازمانها و عموم کسانی که به مسائل زیست محیطی و حمایت از حیوانات علاقمند میباشند، موردتوجّه قرار گرفته است. در حالی که حقوق حیوانات در برخی جوامع مسلمان و غیر مسلمان یا زیر پا گذاشته میشود یا به فراموشی سپرده شده است. در زمینه حقوق حیوانات قانون جامعی وجود ندارد، گرچه کارهایی پراکنده در قالب مقاله، پایان نامه و کتاب انجام گرفته است، ولی خلأ کاری جامع، گسترده، کاربردی و به روز احساس می شود. در این پژوهش که روش آن توصیفی تحلیلی و کتابخانهای است، جایگاه حیوانات در آیات قرآن، احادیث و سیره بزرگان بیان شده و به پاداش رعایت حقوق حیوان و کیفر عدم رعایت آن اشاره شده است. در روند پژوهشی به منابع مختلف همچون کتب فقهی، روایی و تفاسیر مراجعه نمودهایم، دیگر منابع مانند مقالاتتخصّصی، سخنرانی، سایتها و وبلاگهای مرتبط نیز ما را یاری نمودهاند. نگاه اسلام به حیوانات، نگاه توحیدی و اعتدالی است. نه ابزار در خدمت سود ولذّت بیشتر و نه نفی نگاه تصرّفی وتمتّعی، بلکه بهرهبردن از حیوانات در چارچوب قوانین الهی.
واژههای کلیدی: حقوق، فراموش شده، حیوان، اسلام.
مقدمه
انسان به عنوان اشرف مخلوقات در تمام ادیان آسمانی از کرامتخاصّی برخوردار است که حقوق و تکالیف زیادی دارد. سالهاست که جوامع مختلف به تدوین قوانین در خصوص حقوق انسانی پرداختهاندامّا. امروزهتوجّه جوامع به این مسأله جلب شده است که فقط انسانها از حقوق مختلف برخودار نیستند، بلکه تمام آنچه روی زمین وجود دارد مانند کوهها، دریاها، حیوانات و گیاهان نیز دارای حقوقی میباشند.بشر در آغاز عصر علم و تکنولوژی و صنعتی شدن جهان، سرمست از پیشرفت و توسعه صنعتی، تنها بر تولید هرچه بیشتر و بهرهبرداری کامل از محیط پیرامون خود -چون معادن و جنگلها و دریاها- میاندیشید و بیرحمانه طبیعت اطراف خویش را مورد هجوم قرار داد تا اینکه روزی خود را در گردابی مهلک از نابسمانیهای زیستی دید و جهان طبیعت را در حال نابودی مشاهده نمود.
در قرن گذشته بحران محیط زیست و نابودی گونههای مختلف حیوانات،توجّه صاحب نظران را جلب کرد و سرانجام برای حفظ و حراست از آن، قوانینی -هرچند ناقص- وضع کردند.برای نخستین بار در جهان غرب پس از رنسانس، همراه با صنعتی شدن جهان، در سال 1822 میلادی قانونی برایحمایت از حیوانات در پارلمان انگلستان به تصویب رسید. این قانون در سال 1911 تکمیل گردید و بعدها در کشورهایی مانند آلمان، آمریکا، اسپانیا، بلژیک، دانمارک و برخی دیگر از کشورها قوانینی نظیر آن تدوین و تصویب شد و به مرور تبصرههایی برآن افزودند.این قانون در بردارنده چند بند،پیرامون بارکشی و ایجاد درگیری میان حیوانات، کشتن آنها با موادسمّی، بریدن دم اسب، شکار گوزن در شب، مبارزه با بیماری حیوانات و بیهوشی قبل از ذبح میباشد.1
از اشکالاتمهمّ قوانین فوق، جامع نبودن و جزئی و موردی بودن آن است. علاوه برآن که این قوانین در قرون اخیر وضع گردید هرچند به مرور زمان و در دهههای اخیر به تکمیل آن پرداختند و در برخی موارد راه افراط را پیش گرفتند. این در حالی است که با جستجو در منابع اسلامی از قبیل قرآن، نهج البلاغه، احادیث پیامبر اعظم وائمّه اطهار صلوات االله علیهم از حدود 1400 سال قبل تمامی این جوانب در مورد حقوق انسانها و حیوانات در نظر گرفته شده است.در فقه اسلامی، قوانینی کلی و جامع درباره حفظ، نگهداری، استفاده و بهره برداری از حیوانات و منع آزار واذیّت آنها وضع شده است.
همچنین برای مسائل زیست محیطی و رعایت شؤون و حقوق حیوانات جایگاه مناسبی لحاظ گردیده است و با دیدگاهی منطبق بر عدالت و انصاف با آن برخورد شده است در سرتاسر فقه، مسائل و فروع فراوانی به چشم میخورد که اسلام، اجرای آن را بر عهده ی حکومت قرار داده است و بالاتر از آن شخص را در مقابل خالق متعال مسؤول میداند. بسی مایه شگفتی است که اسلام قرنها پیش با لطافت ودقّت به این مسأله پرداخته در حالی که انجمنهای حمایت از حیوانات سراسر دنیا چند سالی بیش نیست که به این مسألهتوجّه کردهاند.از آنجا که به اعتراف مسؤولان مربوطه، تاکنون هیچ قانون جامعی برای حمایت از حیوانات در نظام حقوقی کشور وجود ندارد،2 این تحقیق میتواند زمینه ساز برای مطالعه بیشتر در مورد قانون جامع حمایت از حیوانات در اسلام بوده و دغدغه ایجاد کند تا بیشتر به این موضوع پرداخته شود و درتدوین قانون جامع برای محیط زیست بویژه حیوانات تسریع شود.
تعاریف و مفاهیم -مفهوم شناسی
بررسی معنای لغوی واژه- -1حقّ
حقّ نقیض باطل است و به معنای وجوب و سزاوار بودن نیز میباشد.3 نیز به معنای »ثابت« آمده است چنان که گفته شود فلان چیزحقّ است یعنی ثابت است.4 به همین دلیل، قرآن پروردگار راحقّ مینامدذَلِک.»بِأَنﱠاللﱠهَهُوَالْحَقﱡوَأَنﱠمَا یَدْعُونَمِنْدُونِهِهُوالْبَاطِلُوَأَنﱠاللﱠهَهُوالْعَلِیﱡالْکَبِیرُ» 5 «این به خاطر آن است که خداوندحقّ است؛ و آنچه را غیر از اومیخوانند باطل است؛ و خداوند بلند مقام و بزرگ است.«آن چه در قرآن آمده بیان مصادیق و نمونههای این مفهوم است. گاه وحی الهی و انزال از جانب خداوند،حقّ نامیده میشود،6گاه ایمان،1 گاه خود قرآن،2 گاه پیامبر3 و همچنین وعده الهی4 و گفتار صدق5 وسنّت قطعی الهی6 و ....حقّ نامیده شده است.
بررسی واژه حقوق
حقوق به سه معنا بکار رفته و استعمال گردیده: -1 جمعحقّ، -2 کارمزد، -3مجموعه قوانین، قواعد و رسوم لازمالاجرایی که به منظور استقرار نظم در جوامع انسانی وضع یا شناخته شدهاست.7در این پژوهش منظور ما از حقوق همان جمع حقّ«» است کهتوسّط شریعت به ما رسیده است. البته اگرحقّ را به معنایعامّ آن بگیریم بر هر سه مورد صدق میکند.
بررسی واژه حیوان
معنای لغوی و اصطلاحی
حیوان، واژهای عربی است بر وزنفَعَلان، که بر هرگونه ذی روح اطلاق میشود و انسان را نیز، که او را حیوان ناطق میخوانند، در بر میگیرد.8
واژه حیوان در قرآن
واژه حیوان در قرآن تنها یک بار9 و به معنای زندگی حقیقی به کار رفته که ناظر بر جهان آخرت استامّا انواع حیوان، به معنای رایج آن، به دفعات در قرآن ذکر شده است. پنج سوره از قرآن، به دلیل ذکر نام پنج نوع حیوان در آنها و از باب علم بالغلبه، به همین نام خوانده شده استبَقَره: - گاو - نَحل، - زنبورنَمْل - ، - مورچه - ، عنکبوت و فیل. این نامگذاری نشان از پیوند نزدیک زندگی انسان با حیوانات است.
استعمالعامّ وخاصّ لفظ حیوان
کلمه حیوان در قرآن کریم و روایات گاه با واژههایعامّ ماننداَنْعام - که سورهای نیز به این نام استبَهیمَه - ،الاَنْعامدابﱠه،، دَوابّ وطَیر10 و گاه با ذکر یکی از انواع حیوان؛ از جملهبَقَر:بَقَره/ - گاو - غَنَم،11 - گوسفند - ،12حِمارحَمیر/ - الاغ - ،13کلْب - سگ - ،1
