بخشی از مقاله
چکیده:
ایجاد و تقویّت هویّت دینی و انقلابی در ایران، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به عنوان یک رسالت مهم، بر دوش نظام آموزش و پرورش قرار گرفته است. کتابهای درسی، نقش تعیینکنندهای در آگاهی،تنفیذ و تثبیت هویّت لّمی، دینی و انقلابی برعهده دارند. از دیدگاه برنامهریزان، کتاب درسی »تاریخ« یکی از ابزارهای مهم در رسیدن به این هدف است که ظرفیّت انتقال ارزشهای دینی و انقلابی در دانشآموزان را دارد. ضرورت این امر، از آنجا آشکار میشود که افراد متعلق به این سالهای نوجوانی، در جستجوی هویّت خویش بوده درو صورتِ عدمِ انتقال صحیح ارزشهای دینی و ملّی، چه بسا دچار بحران و چالش هویّت خواهند شد؛ لذا این پژوهش درصدد است با روش توصیفی - تحلیلی و بر مبنای اقدام پژوهی و تحلیل محتوای کتابهای تاریخ مقطع متوسطه دوم، به بررسی موضوع بپردازد.
مقدمه:
کودکان و نوجوانان در روند تعلیم و تربیت، مراحل مختلف تحصیلی، از جمله ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و دوران دانشگاه را میگذرانندو با مفاهیم هویّت ملّی، دینی و انقلابی آشنا میشوند و به مرور زمان، به شناخت خود نزدیک میشوند و برای دستیافتن به هویّت تلاش میکنند. آموزش و پرورش به عنوان نهادی که زیر مجموعه دولت است، سعی دارد تا با تعیین مؤلّفههای هویّت ملّی- دینی و انقلابی و همچنین در پیشگرفتن روش های مناسب، امکاناتی را برای ایجاد آگاهی، تعمیق و تقویّت حسّ تعلق به سرزمین فراهم آورد.
طبیعی است که هر نظام آموزشی، برای انتقال ارزشهای دینی، کتابهای مختلفی را با عنوانها و سرفصلهای مشخص و هدفمند تألیف کرده و وارد نظام آموزش و پرورش خود میکند. از آنجا که کتابهای درسی تجلیگاه سیاستهای فرهنگی، دینی، سیاسی و اجتماعی کشورها است، این سیاستها باید، به گونهای تدوین شود که دانش آموزان را با مؤلّفهها و مصداقهای فرهنگ و مسائلِ ملّی- میهنی کشور خود آشنا سازد. یکی از مسائل مهم در این باره آن است که با تغییر سیاست دولتها، اهداف و سیاستهای کلّی و فلسفه حاکم بر نظام تعلیم و تربیت، مواد و محتوای کتابهای درسی، نحوه تألیف و حتی نحوه آموزش آنها دچار تغییر میشود.
ویژهبه در کشورهایی که گردشِ تمامِ چرخهای آن، از یک دستگاه مقتدر مرکزی نیرو میگیرد و نظارت ویژهای بر نمادهای فرهنگی، از جمله دستگاه تعلیم و تربیت اعمال میشود. وزارت فرهنگ - آموزش و پرورش - در چنین کشورهایی به صورت انحصاری، محتوایِ کتابهای درسی را تهیه میکند. - مشایخی، . - 100:1337 همچنین نهاد آموزش و پرورش با ابزارهای مختلف خود از جمله کتابهای درسی و معلّمان، نقش برجستهای در هویت سازی دارد و به کمک کتابهای درسی می تواند مبانی و مقولههای هویت را به خوبی تبیین کند و در اختیار جامعه قرار دهد. تلاش و کوششی که آموزش و پرورش از طریق کتب درسی برای تبیین مؤلّفهای هویّت ایرانی- اسلامی دارد، بر همگان روشن است.
در اغلب جوامع امروز، نهادهای آموزش و پرورش، ابزارهای مهم تحقق اهداف، مقاصد اجتماعی به شمار میروند. آموزش و پرورش رسمی، وسیلهای مهم برای تبدیل جامعهای نامتجانس به جامعهای یگانه و یک پارچه است که این امر از طریق توسعه و تقویت فرهنگ و هویّت مشترک امکانپذیر است. مدارس از طریق آموزش زبان رسمی به یک پارچگی اقوام مختلف داخل کشور کمک کرده، تعلق به یک ملّیت را در آنان تقویت میکند. - علاقهبند،. - 71: 1372 با توجه» به اهمّیّت و نقش اساسی نظام آموزش و پرورش، در ایجاد هویّت فردی و ملّی و دینی مشترک، باید کارکرد این نظام مورد مطالعه قرار گیرد؛ چرا که هر فرد،مدّت زیادی از عمر خود را در مدرسه می گذراند.
تعریف مفاهیم:
-1 هویت: تعاریف مختلفی درباره هویت ارائه شده است. در تعریفی از هویت آمده است: »هویّت را میتوان ویژگی یا کیفیتی دانست که موجب تمایز و شناسایی فرد، قوم یا جامعه ای از دیگری شود؛ درواقع هویّت، عامل یا عواملّی است که فرد را از فردی و گروهی را از گروه دیگر مجزا مینماید.« - محجوب، - 31: 1385 رجایی در تعریف هویت مینویسد: »هویّت تلقی از خود در مقابل دیگران است و وجه تمایز فرد یا جامعهایاز فرد یا جوامع دیگر است.هویّت جوابی به پرسش » من کیستم؟« است. هویّت هر جامعه در طول تاریخ شکل می گیردهر ملّتیو هویّت خاص خود را دارد که آن ملّت را از ملّتهای دیگر متمایز می کند.
برخی عوامل هویتساز عبارتند: سرزمین مشترک، تاریخ مشترک، دین مشترک، فرهنگ مشترک.هویّت چارچوبی پویا است که بیشتر شکلی از آگاهی به خود ، به جامعه، به فرهنگ ، به تاریخ و به آینده را القا میکند. این چار چوب سرزنده، پویا و در حال تحوّل است« - رجایی، . - 14: 1382 از منظر شهید مطهرینه تنها ملّیت با اسلام و مفهوم آن مغایرتی ندارد، بلکه اسلام در فرهنگ و هویّت ایرانی اثری ژرف نهاده و از تمدن و فرهنگ ایرانی بهره فراوان گرفته است.
روشن و بدیهی است که یکی از مهمترین تحوّلات تاریخی این سرزمین، ورود اسلام بود که با وجود تفاوتهای آن با فرهنگ و تمدن ایرانی به گونه ای با هم ترکیب و موجب رشد و بالندگی یکدیگر شدند که نام فرهنگ ایرانی - اسلامی گرفت.مطهّری، - - 68:1386 -2 هویت دینی:شاید مهمترین و خلاصه ترین تعریفی که برای هویّت دینی می توان ارائه داد، این باشد: اعتقاد به باورهای دینی شامل اصول توحید، معاد، نبوّت، عدل و امامت به عنوان اصول دینی - شیعی و نماز، زکات و روزه و ... به عنوان واجب و اعمالی مانند شهادت، ایثار و ... به عنوان ارزشها و هنجارهای دینی است که در پژوهش حاضر مجموع آنها به مثابه هویّت دینی تلقی شده است.
شکلگیری هویّت، پاسخی است قاطعانه به »امَا« و »اگر«های انسان تا »ماهیّت«خویش را مورد کنکاش قرار دهد وهویّت ملّی-دینی و قومی خود را باز یابد. در این میان، جستجوی هویّت دینی که افزون بر ارتباط آن با زندگی این جهانی، با زندگی آن جهانی نیز مربوط است به صورت نیاز اساسیتر احساس میشود. با برّرسیای هرچند مجمل و مختصر، در تاریخ ایران بعد از اسلام میتوان، به این نتیجه دست یافت که دین و ارزشهای دینی، به شکلهای گوناگون و در اعصار مختلف مورد توجه نهادهای آموزشی قرار گرفته است. در برههای از تاریخ معاصر بهویژه در دوران مشروطه، شاهد تلاش مشروطهخواهان، برای گذار از هویّت قومیههویّتب ملّی هستیم و حتّی بعد از انقلاب اسلامی نیز، هویّت ایرانی، اسلامی و انقلابی به طور مشترک مورد توجه قرار گرفت؛ ولی به دلایلی آموزش مفاهیم دینی، از طریق کتابهای درسی، بیشتر مورد تأکید قرار گرفت.
خسروانیان،. - 44:1387 شهید مطهری در این باره مینویسد:مهر» اسلامیّت را اکثریت قاطع ملّت ایران بر نوع نظام آینده این مملکت زده است. مبارزه ملّت ایران، تنها یک قیام علیه استیلای سیاسی و استعمار اقتصادی نبود، قیام علیه فرهنگها و ایدئولوژی های غربی و دنباله روی از غرب بود که تحت عناوین فریبنده آزادی، دموکراسی، سوسیالیسم، تمدّن، تجدّد،پیشرفت، تمدّن بزرگ و... مطرح میشد. ملّت ایران آن روز که در تظاهرات چند میلیونی شعار جمهوری اسلامی را عنوان کرد، درواقع میخواست مهر خود یعنی مهر فرهنگ خود را به این انقلاب بزند. میدانیم که هویّت فرهنگی یک ملّت آن فرهنگی است که در جانش ریشه دوانیده است و هویّت ملّی این مردم اسلام است.
« - مطهری، - 66:1361 با وجود افزایش و شدّت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی، مذهب همچنان در تمام ابعاد خود به عنوا منبع مهمّی برای هویّت و معنابخشی درجهان متجدّد و آشفته به شمار میرود. برخلاف بعضی از تصوّرات که مذهب را در نتیجه تداوم روند تجدّدگرایی محو شده پنداشتند؛می دین به عنوان منبع اوّلیّه معنابخشی و هویّت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بوداییان و هندوان مطرح است. برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پای بندی و وفاداری به آن و اعتقاد و تمایل به مناسک و آیینهای مذهبی فراگیر در فرایند شکلدهی به هویّت ملّی بسیار مؤثّر است.
مذهب علاوه بر اینکه از لحاظ کارکردی عامل مهمّی در روابط اجتماعی به حساب میآید، موجب دلگرمی، سرزندگی، نشاط و اشتیاق عمومی میباشد - حاجیانی،. - 111 :1384 حاجیانیبا اتّکا به پژوهشی که در زمینه گرایشهای مذهبی در ایران انجام شده، این گونه نتیجهگیری کرده است: »بر اساس مطالعات اخیر، اعتقاد به خداوند، دخیل بودن خداوند در امور زندگی، اعتقاد به وجود بهشت و ... در میان ایرانیان جایگاه ویژه ای دارد و براساس دادهای ملّی، میزان گرایشهای مذهبی در حدود 90 میباشد. حدود 80 از شهروندان، اجرای قوانین دینی را مهمّ دانستهاند و حدود 60 از مردم، مسلمان بودنرا مقدّم بر ایرانی بودن دانستهاند.
نتیجه دادههای تجربی نشان داده است که پایبندی یا- حدّاقل نگرش مثبت نسبت به شعائِر دینی -در ایران در حدّ بالا و مطلوبی قرار دارد. - .«همان، - 125 -3 هویت انقلابی:هویّت انقلابی یعنی اعتقاد والتزام به تمام ارزشها و اهداف انقلاب اسلامی. لازم به ذکر است که بر اساس تحقیقهای انجام شده، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در دوران حکومت پهلوی، نظام حکومتی و برخی از اندیشمندان جامعه سخت تلاش میکردند،هویّ تی را برای جامعه ایرانی تدوین کنند که یک سره به گذشته ایران و دستآوردهای دوره هخامنشی و ساسانی باز گردد و اسلام در آن نقشی نداشته باشد و این در حالی است که اکثریّت جامعه ایرانی،کاملاً مذهبی هستند، و در طول تاریخ همواره دین و مذهب از مهمترین عناصر هویّتی آن بوده است؛ علاوه بر این یکی از ویژگیهای جامعه ایرانی وجود گروههای زبانیو قومی متنوّع است. این ویژگیها ایجاب میکند که نظامهای حکومتی،هویّتی را تبیین کنند که به جای آنکه هویّتی تک عنصری و یک جانبه گرا باشد، فراگیر و انبساطی بوده و با جامعه ایران سازگاری داشته باشد . پس از پیروزی انقلاب اسلامی برخی از ارکان نظام و اندیشمندان جامعه، سرگرم پروراندن هویّتی برای ملّت شدند که یک سره بر اسلام و مفاخر اسلامی تکیه داشت و ایران باستان را کمتر در آن جایی بود.
