بخشی از مقاله
مقدمه و بیان مسئله
محیط زیست مجموعهاي از انواع حیات در کره زمین است که در شبکهاي پیچیده وکاملاً همبسته کنار هم گرد آمدهاند. حفظ و نگهداري این مجموعه براي بقاي زندگی پرکیفیت در آن فرامهم است. هرچند، هنوز دیدگاه حفاظت و صیانت از محیطزیست در کشور به نحو شایستهاي نهادینه نشده است. مشاهدات حاکی از سیطرة وسیع آلودگیهاي ناشی از دفع زبالهها و پسماندها به هنگام استفاده از طبیعت در مناطق کوهستانی، جنگلی، شهري و دریایی میباشد؛ بنابراین، شناسایی، تبیین و معرفی راهکارهاي اقتصادي و قابل اجرا در حفاظت از محیطزیست، امري ضروري میباشد. فرهنگ تعلیم و تربیت و آموزش بهینه به عنوان یکی از راهکارهاي اساسی بنیادین در شناسایی ارزش ها، توضیح مفاهیم، توسعهي مهارتها و گرایشهاي ملزوم مؤثر بوده و به درك و شناخت واقعی ارتباطات درونی و بیرونی انسان با مقوله تعلیم و تربیت، فرهنگ و محیطزیست میپردازد.تجملات و گسترش زندگی شهري موجب شده است که تولید زباله بیش از میزان مصرف باشد و این میزان نیز روز به روز در حال افزایش است.
زباله ها هم نشین طبیعت شدهاند و در مناطق طبیعی، انبوه زبالهها به شکل آزار دهندهاي به چشم میخورد که در اثر انباشتگی زبالهها، سلامت محیط انسانی تهدید شده است. انباشته شدن زباله در محیط زیست شرایط مساعدي براي رشد میکروبها و تولید و تکثیر حشرات و جانداران مخرب ایجاد مینماید که باعث اشاعه انواع بیماريها نیز میشود. به دلیل انبوه زبالهها در جنگلها و محل زندگی حیوانات، مشکلاتی براي حیوانات وحشی بارز شده است که بدون شک در انقراض آنها بیاثر نخواهد بود. در این راستا، نقش فرهنگ و آموزش به عنوان یکی از اساسیترین ابزارها در جهت حفظ محیطزیست مورد توجه است تا از این طریق انسان بتوانند ضمن کسب توانمنديهاي جدید، نقش فعال و تأثیرگذاري در حفاظت از محیط زیست ایفا نماید. با افزایش آگاهی از ارزش غیرقابل جایگزین منابعطبیعی و محیطزیست به صورت شایستهاي از تخریب آن جلوگیري میشود؛ لذا، انجام این پژوهش ضروري گشت.
اهداف پژوهش: اهداف این تحقیق شامل بررسی، تحلیل و نقد وضعیت جاري مدیریت پسماندهاي شهري و تبیین جایگاه فلسفهي تعلیم و تربیت و فرهنگسازي در اعتلاي سطح حفاظت و صیانت از محیطزیست شهري و طبیعی بود.
روششناسی تحقیق: بناي این پژوهش مبتنی بر جمعآوري اطلاعات علمی و پژوهشی نظري و تجربی به چاپرسیده در مقالات نمایه شدة ملی و بینالمللی مورد تأیید وزارت علوم تحقیقات و فناوري، گزارشات دورهاي سازمانهاي آموزشی، کشاورزي، منابع طبیعی و زیستمحیطی بود. دادهها و اطلاعات گردآوريشده با روش هاي تجزیه و تحلیل منطقی-انتقادي-پیشنهادي پردازش شد و فرصت ها و تهدیدهاي احتمالی حاصل از استراتژي هاي توصیه شده، مباحثه و نقد گردید. از راهکارهاي کتابخانهاي فلسفه پسامدرن علم و عمل در چالش رویههاي موجود و ارائه پیشنهادات بهره گرفته شد.
نتایج، بحث و نقد: با توجه به یافتههاي تحقیق، فرهنگ تعلیم و تربیت به عنوان بایدها و نبایدهایی تعریف می شود که تحت عوامل مختلف فکري، مادي، معنوي در ارتباط اجتماعی افراد با یکدیگر و نیز با محیط اطراف براي مدت مدیدي مورد قبول بوده و جزئی از تفکّر اخلاقی آنها محسوب میشود. فرهنگسازي یعنی آموزش مداوم و عملگراي یک رفتار و نهادینه نمودن آن در کل جامعه. فرهنگسازي درآموزش محیطزیست شامل فعالیتهایی همچون تصمیمگیري و خودالقایی قوانین رفتاري مرتبط با کیفیت محیطزیست است. فرهنگ و آموزش دردفع صحیح پسماندهاي تولیدي شهروندان و تصحیح الگوي مصرف جهت دستیابی به توسعه پایدار، ایجاد حس مسئولیتپذیري درشهروندان نسبت به زائدات تولیدي و برانگیختن حس مشارکت عمومی در جامعه، حفظ منابع طبیعی، ارتقاي سطح بهداشت محیط، و صرفهجویی در خروجی منابع ارزشمند نقش قابل توجهی دارد.
براي حفاظت بهینه از محیطزیست، به اخلاق زیستمحیطی نیاز است، اخلاقی که ارتباطات پیچیده و در حال تغییر بین انسان و طبیعت را شناسایی کرده و با حساسیت به آن پاسخ میدهد. این امر به ایجاد ارتباطات گستردهي میان دانشآموزان و آموزگاران، مدارس، اجتماعات و نظام هاي تعلیم و تربیت و کل جامعه نیاز خواهد داشت. توجه به ضرورت آموزش براي حفظ محیطزیست موضوع داغی است که مورد تأکید اجلاسها و بیانیههاي جهانی است. در کنفرانس استکهلم در سال 1968، هیأت اعزامی کشور سوئد به سازمان ملل متحد، توجه جوامع بینالمللی را به بحران رو به رشد ایجاد شده در محیط زیست جلب نمود. این اقدام در واقع از اولین اقدامات رسمی در جلبتوجه جهانی براي یافتن راهحلی براي مشکلات روزافزون محیطزیست به شمار میآمد.
در این بیانیه، تأکید شد که انسان به عنوان یک موجود وابسته به محیطزیست خود و شکل دهنده آن از چند جهت مسئول است: الف - بهبود کیفیت زندگی بشر، ب - حفاظت، مدیریت و استفادهي منطقی از منابع زمین به طریقی که نه فقط نسل حاضر بلکه نسلهاي آینده نیز در آن سهیم باشند، ج - پیشگیري ،کاهش و یا زدودن آلودگی و تخریب محیطزیست، د - تعلیم و تربیت افراد در گروههاي سنی مختلف در زمینه حفاظت محیطزیست و تعادل بوم شناختی، و ه - ترویج و توسعه و حمایت از پژوهشهاي علمی با هدف حل چالشها و مسائل زیستمحیطی.پیشرفت جوامعی همچون سوئد در حفظ محیطزیست، تنها محدود به فعالیت سازمانهاي متعدد نیست، بلکه گسترش فرهنگ محیطزیستدوستی است کهعمیقاً در بین مردم ریشه دوانده است.
حساسیتهاي بالاي محیطزیستی مردم شاید مهمترین دستاورد و ابزار حفاظت از محیط زیست باشد. براي نمونه فرهنگسازي جداسازي زباله ها در مبدأ، عادت محیطزیست دوستانهاي است که تا حدود زیادي به صرفهجویی در وقت و انرژي و البته بازیافت بهینه زبالهها کمک میکند. در کانادا، دستاندرکاران مسائل آموزشی، بر شمول آموزش محیطزیست در حیطه تعلیم و تربیت عمومی تأکید فزایندهاي دارند و سیستم تشویقی در قبال محصولات قابل بازیافت وجود دارد. براي مشارکت بیشتر شهروندان در عمل تفکیک پسماندها، علاوه بر آموزش فراوان و فرهنگ سازي، از اهرمهاي تشویقی استفاده میشود. در اکثر کشورهاي اروپایی، کیسههاي زباله از خانوارهایی که زبالههاي خود را تفکیک نمیکنند، جمع آوري نمیشود و یا قبض جریمه صادر میشود. در آمریکا، آموزش محیطزیست از نخستین روزهاي جنبش مطالعه طبیعت در دههي 1890 آغاز شده است.
در نقاط شهري، دوربینهاي مداربستهاي وجود دارد که افرادي دافع زباله به محیط را با کدهاي مشخص جریمه مینماید.فرهنگسازي و تعلیم و تربیت مرتبط با محیطزیست در سطوح دانشگاهی به عنوان یک نقطه شروع مهم است. این سطح آموزش قادر است افرادا با تخصصها ومهارتهاي لازم براي اشاعه دانش و اطلاعات مربوط به محیطزیست و بحرانهاي پیشرو را تربیت نماید. عدم توسعه آموزش صحیح، اطلاعرسانی ناکافی، مسئولیت ناپذیري و آگاهیهاي سطحی عموم مردم از علل اصلی آلودگیهاي زیستمحیطی در کشورها میباشند. به عبارت دیگر، آموزشها به صورت منسجم، مداوم و پیوسته نبوده و شهروندان از فواید تفکیک زبالهها اطلاعی ندارند.
به طور مثال، هر بطري شیشهاي میتواند تا 15 بار در چرخه تولید و مصرف مورد استفاده مجدد قرار گیرد. انرژي صرفهجویی شده حاصل از بازیافت یک قوطی آلومینیومی قادر است یک تلویزیون را براي سه ساعت روشن نگه دارد. همچنین، شهروندان از خطرات آتی چالش هاي زیستمحیطی ناشی از رشد روز افزون زباله بر سلامت جسم و روان جامعه آگاه نمیباشند.مطابق با بیانیه تفلیس، ضروري است آموزش محیطزیست براي تمامی گروههاي سنی و در همه سطوح به صورت رسمی و غیررسمی اجرا گردد. آموزش محیطزیست باید متمرکز بر حل مسائل روز بوده و خلاقیت، احساسمسئولیت و تعهد شهروندان را در پاكسازي و پیرایش محیط حیات خویش تشویق نماید.
در آموزش رسمی، تلاشها در جهت گنجاندن موضوعات زیست محیطی در دورههاي رسمی قبل و بعد ازدانشگاه و تربیت معلمان و افراد ماهر در بکارگیري، تولید و انتقال دانش زیستمحیطی مطرح است. در ابعاد غیررسمی، آموزش باید به نحوي باشد که تمامی عمر و به ویژه سنین بعد از دانشگاه را براي تمام افراد دانشگاهی و غیردانشگاهی به منظور تحقق " فلسفه آموزش براي همه"پوشش دهد. به منظور دستیابی به ظرفیت هاي انسانی مورد نیاز در محیطزیست، لازم است تلاشهاي آموزشی و تربیتی-فرهنگی در دو عرصه رسمی و غیررسمی طراحی شده و همزمان با هم به اجرا درآید.
در ترویج و آموزش محیطزیست باید به موارد زیر توجه کرد: محیطزیست گسترهاي به وسعت همه نقاط جهان است. اطلاعات هر محل براي سایر محلها و مناطق نیز مهم و با ارزش تلقی شود. همه اقشار مردم مخاطب این برنامه هستند؛ بنابراین باید به همه آنها اطلاعرسانی صورت گیرد. نظر به آنچه در باره ملاحظات در انتخاب روشهاي آموزشی و ترویجی ذکر شد، میتوان گفت که روشها باید جنبه عملی،گروهی و پوشش وسیع داشته باشند روشهاي فرهنگ سازي و آموزش زیستمحیطی شامل مواردي همچون نمایشهاي ترویجی، نشستها، مکاتبه با رسانهها و سیاستگذاران، ایجاد و توسعه سازمانها و تشکلهاي حرفهاي، تهیه خبرنامه، بروشور و جزوات آموزشی است. بهعلاوه، روشهاي کارگاهی و مباحثه و نقد گروهی و حلمسئله در جمع مردم پیشتهاد میشود.
الزامات حفاظت اصولی از محیط زیست شامل موارد زیر میشود. آموزش ها به صورت منسجم، مداوم و پیوسته باشد. یکی از بهینهترین شیوههاي نهادینهسازي عادات و رسوم مثبت و سازنده در جامعه، آموزش و تربیت چنین اصولی در دوران خردسالی و کودکی است. تعلیم و تربیت زیستمحیطی باید از مهدکودكها و مدارس شروع شده و در مراحل تکمیلی وارد دانشگاهها شده و در قالب کارگاههاي آموزشی به وزارتخانهها، سازمانها و ادارات آموزش نیز ارائه شود. نوع فلسفههاي آموزش و شیوههاي بازیافت در مناطق مختلف با ویژگیهاي منحصربهفرد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي، طراحی و عملیاتی شود.
تهیه بروشورها، بولتنها، جراید و کتابچههاي راهنما ، لوحهاي فشرده حاوي پیامهاي آموزشی در مورد اهمیت، فواید و ضرورت حفظ و نگهداري از محیطزیست و تفکیک و مدیریت پسماندها - کاهش زباله در مبدا، تفکیک از مبدأ و استفاده مجدد و بازیافت - ضروري است. تشویق و ترغیب شهروندان مشارکتجو و بها دادن به نظرات آنان و همچنین اجراي طرحهاي تشویقی و انگیزشی جهت عودت زبالههاي قابل بازیافت به مراکز خرید، بسیار عملگرایانه میباشد. همچنین، برگزاري جلسات آموزشی از طریق مدارس و سایر نهادهاي آموزشی، و تولید و اجراي برنامههاي آموزشی تلویزیونی در زمینه حفاظت از محیطزیست با زبان سلیس و قابلفهم همگان، توصیهمیشود. کشف نیروهاي انسانی محلی، ملی و فراملی و جلب اعتماد و مشارکت مردمی از طریق تقویت انجمنها و نهادهاي زیستمحیطی، تمرکززدایی از تصمیمگیريها و توسعه شیوههاي تصمیمگیري مدیریتی و شهرسازي محیطزیستمدار و برگزاري جلسات و همایشهاي مردمی براي شنیدن چالشها و توسعه راهکارهاي تعامل و حل چالش نیز از سیاستهاي قابل توصیه به شمار می روند.
بهتر است با اجراي تورهاي گردشگري حفاظت و پاكسازي محیطزیست از طریق فرهنگسراها، شهرداريها و نهادهاي فعال در زمینه محیطزیست مانند تشکلهاي غیردولتی، بر غناي سیاستهاي پیشنهادي افزود. از سوي دیگر میتوان با عدم جمعآوري و صدور جریمه براي خانوارهایی که زبالهها و پسماندها را تفکیک نمیکنند، بر کیفیت تعلیم و تربیت زیستمحیطی رونق بخشید. از منظر علمی و تخصصی، اکیداً توصیه میشود مقالات و کتب علمی و ترویجی مرتبط با اصول حفاظت محیطزیست به رشته ي تحریر درآمده و در مراکز آموزشی به عنوان الزامی عملگرا وارد چرخه تعلیم و تربیت گردد. توصیههاي عملی و مهم دیگر شامل برگزاري مسابقات و نمایشگاههاي عکس، کتاب، نقاشی و کاریکاتور حول محورهاي زیستمحیطی، تهیه و نصب تابلوهاي هشداردهنده و چاپ روزنامههاي محلی و سراسري با محوریت فلسفه آموزش محیطزیست با مشارکت شهروندان می باشد.
نتیجه گیري نهایی: در واقع میتوان سه دسته از فعالیتهاي مجزا را در فرآیند تعلیم و تربیت زیستمحیطی یک اجتماع در نظر گرفت. این روشها و فعالیتها مبتنی بر تعالیم متمرکز بر فرد - افراد تأثیرگذار، نخبگان، عموم مردم، دانشآموزان، دانشجویان - ، آموزش متمرکز بر گروه - توسعه تشکلها و ظرفیتسازي گروههاي مردمی، علمی و ترویجی - ، آموزش متمرکز بر محیط - تغییر و تحول ارزشها، مناسبات یا قوانین در اجتماع - میباشد. هر سه دسته از این سامانههاي آموزشی و فرهنگسازي بر یکدیگر تأثیرگذار بوده و به آلودگیزدایی و حفاظت و صیانت از محیطزیست کشور کمک شایانی خواهد نمود.
