بخشی از مقاله
چکیده
در تربیت اسلامی پس از قرآن، سنت و سیره، اصلی ترین منبع محسوب می شود چرا که قرآن می فرماید: پیامبر اسلام اسوه ای نیکو برای شماست. پس از پیامبر، منبع بزرگ تعلیم و تربیت اسلامی، سنت و سیرهی معصومین علیهم السلام است که هادیان طریق و ناجیان غریقند. در سیره امامان معصوم - ع - ، به عنوان رهبران دینی سیاسی جامعه مسلمانان، چند اصل زیربنایی وجود دارد که به اندیشه و تفکرات آنان قوام بخشیده و عامل توسعه علمی فرهنگی حکومت و جامعه اسلامی است.
یکی از این اصول، که در این پژوهش به آن پرداخته شده، اصل »تعلیم و تربیت« است. تشویق به یادگیری علم و دانش در تمام زمینههای عقلی، نقلی و تجربی، و نیز تربیت دینی از جمله مهمترین تعالیم اسلام است و توجه هر مرد و زن مسلمانی به علم و ادب از ضروریات حرکت و رشد و تکامل به شمار میآید. این نوشتار کوشیده است تا با تحقیق در منابع کهن اسلامی روشن کند که در ابتدا جایگاه تعلیم و تربیت در سیره امامان معصوم - ع - را تبیین سازد سپس به تشریح اهداف تعلیم و تربیت از منظر امامان معصوم - ع - بپردازد. روش پژوهشی در این مقاله، مروری است.
مقدّمه
بخشی از تاریخ صدر اسلام سیره علمی و تربیتی پیامبر اکرم صلیااللهعلیه و آله و امامان معصوم علیهمالسلام است. توجه به سیره آنها برای هدایت اعتقادی، تربیتی و علمی مردم و رساندن آن به آیندگان امری ضروری است. اولین چیزی که به سیره پیامبر ارزش و اهمیت داده قرآن کریم است. قرآن به صراحت، به مسلمانان دستور میدهد سیره رسول خدا صلیااللهعلیه و آله را اسوه نیکو و سرمشق خویش قرار دهند - قرآن کریم، احزاب: . - 21
بر این اساس، میتوان گفت: یک اصل اساسی در سیره و رفتار دینی، سیاسی و اجتماعی پیامبران و امامان شیعه علیهمالسلام، توجه آنها به تعلیم و تربیت مردم است؛ اصلی که از جمله وظایف و شئون اولیه یک حاکم اسلامی است. بنابراین، هدف از پرداختن به این موضوع، روشن ساختن ساختار سیره آن بزرگواران در زمینه آموزش و پرورش است تا بتوان از این سیره، الگوی مناسبی برای بالا بردن سطح تربیت دینی و دانش جامعه کنونی گرفت . تلاش این نوشتار بر آن است که به مسئله ساختار و نظام تعلیم و تربیت در سیره ائمّه اطهار علیهمالسلام، اهمیت، شیوهها، ابزار و مواد آموزشی و تربیتی این اصل و نقش آنان در روند رو به رشد فرهنگ و تمدن اسلامی با توجه به منابع نقلی و با شیوه تحلیلی توصیفی بپردازد.
یافته ها
برای تبیین هر چه بهتر بحث به باز شناسی مفاهیم می پردازیم:
.1سیره: واژه سیره بر وزن فِعله«» از کلمه »سیر« مشتق شده است. »سیره« یعنی: حالت، نوع خاص حرکت و رفتار انسان، سنّت، روش، مذهب - ابن منظور، 1414 ه . ق - . »سیره الرجل« یعنی: روش و کردار مرد، چگونگی رفتار او با مردم. در اصطلاح، به آنچه درباره رفتار پیامبر خدا صلی االله علیه و آله بیان شده »سیره« گویند - طریحی، 1416 ه . ق - . راغب اصفهانی 1412 - ه . ق - نیز در ذیل این واژه مینویسد: سیره حالت و روشی است که انسان و غیر انسان نهاد و وجودشان بر آن قرار دارد.
سیره در عرف مسلمانان، در معنایی معادل معنای سنّت«» نیز به کار رفته و در مجموع، عبارت است از: مجموعه رفتارها و گفتارهای پیامبر و اهلبیت علیهمالسلام.
.2 حکومت اسلامی: حکومتی است که در آن، اداره امور کشور و رسیدگی به مسائل جامعه، مطابق دستورات و قوانین اسلام است. در حکومت اسلامی، حاکمیت بر انسان و جامعه انسانی تنها مخصوص خداوند است و تدبیر و هدایت جامعه در راه مستقیمی که به آخرت ختم میشود و اللّهی است. این سیاستْ مختص انبیا و امامان شیعه علیهمالسلام و به تبع آنها، علمای بیداراسلام است
.3 تعلیم: »تعلیم« از ریشه »علم« و مصدر باب تفعیل است. اهل لغت »علم« را چنین تعریف کردهاند: »العلم«، ادراک حقیقت چیزی، دانستن، دانش، اظهار و روشن کردن ، و نقیض جهل
»تعلیم« در لغت، به معنای یاد دادن، و در اصطلاح، به معنای ایصال و انتقال معلومات به اذهان شاگردان است. راغب اصفهانی »تعلیم« را چنین تعریف میکند: »تعلیم« ناشی از تکرار است، به گونهای که از آن اثری در ذهن متعلّم به وجود آید
با توجه به این تعاریف، به طور کلی میتوان گفت: تعلیم به معنای انتقال دانایی به دیگری و فراهم آوردن زمینه رشدوشکوفایی انسان استکه به شیوههای گوناگون تحقق مییابد، خواه از طریق وحی باشد و یا غیر آن.
.4 تربیت: »تربیت« مصدر باب تفعیل از ماده »ربو« و یا »ربی« است. »تربیه« به معنای تربیت و تهذیب و پرورش فکری و اخلاقی است. »علم التربیه« به معنای آموزش و پرورش است
اما ابن منظور در لسان العرب ریشه »تربیه« را از واژه »ربو« به معنای زیادت میداند. »ربا الشیء: أی زاد و نما«؛ یعنی افزایش یافت و رشد کرد.
راغب اصفهانی نیز معتقد است: تربیت یعنی ایجاد شیء به تدریج از حالتی به حالت دیگر تا به حدّ تمام برسد.
با توجه به این معنا و مفهوم، در بحث تربیت انسان، مفهوم »تربیت« بر پرورش استعدادهای درونی انسان و فراهم ساختن زمینه رشد استعدادهای آدمی دلالت میکند. به عبارت دیگر، در تربیت، عنایت و اهتمام به پیشبرد تمایلات فطری و استعدادهای متنوّع متربّی لحاظ شده و تربیت نیز در صورتی ثمربخش است که با عمل و کوشش متربّی همراه باشد. اکنون از مجموع توضیحات درباره واژههای تعلیم و تربیت میتوان گفت: این دو واژه به معنای آموزش و پرورش تواناییهای انسانهاست؛ یعنی زمینهای فراهم شود که استعدادهای انسان به تدریج شکوفا شوند - نهج البلاغه - . بر این اساس، تعلیم بخشی از تربیت محسوب میشود. به عبارت دیگر، تعلیم شرط لازم تربیت است. نیز با توجه به توضیح واژه، درباره حاکم اسلامی میتوان گفت: امر تعلیم و تربیت از جمله وظایف حاکمان اسلامی است.
تعلیم و تربیت در سیره پیامبر خدا صلی االله علیه و آله
از منظر قرآن ٌ روشن است که مهمترین اهداف ارسال انبیای الهی هدایت انسانها به سوی سعادت و قرب الی اللّه با ارائه طریق و رفع موانع آن است؛ چنانکه قرآن کریمٍ درباره هدف رسالت پیامبر اکرم صلیااللهعلیهوآله میفرماید: »او کسی است که رسولش را همراه با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه آیینها غالب گرداند.«
آیه به صراحت اعلام میکند که بعثت و ارسال حضرت محمّد صلیااللهعلیهوآله بدین دلیل است که دین او، یعنی اسلام، دین جهانی باشد، و به عبارت دیگر، همه ادیان و آیینهای قبلی را به دین اسلام دعوت کند. او برای دعوت مردم و نیز تعلیم و تربیت آنها در مسیر تعالیم الهی، با دو شیوه کلی - تبشیر و انذار - کار خود را آغاز میکند؛ زیرا وی به عنوان حاکم اسلامی، وظیفه دارد تا به نومسلمانان آداب اسلامی را یاد دهد و در این راه از هیچ تلاشی فروگذاری نکند. اهمیت توجه پیامبر به امر تعلیم و تربیت مردم به دلیل نجات جامعه اسلامی، تربیت انسان و روشن نمودن دید آنها به دنیا و جهان آخرت است.
