بخشی از مقاله
چکیده
قرآن و بعثت رسولان و ائمه اطهار - ع - همراه با برنامه های جامع زندگی ساز و انسان ساز، به عنوان هادیان انسان از اولین روز خلقت آدم همراه وی بوده اند و دستورات و نظرات آنان به عنوان منابع اصلی هدایت و تربیت شناخته شده اند . امامان شیعه - ع - ، اسوه و الگوی کامل تربیتی هستند که راه نجات و رستگاری، در پیروی از آنان است. اهتمام امام صادق - ع - به تعلیم و تربیت شاگردانی بالغ بر چهارهزار نفر، خود دال بر اهمیت این نکته می باشد که منشأ همه تباهی و فسادها، ضعف جایگاه تعلیم و تربیت در زندگی و اجتماعی است.
نگارنده بر این باور است که یکی از مهمترین و مناسبترین راهکارها برای ترویج و معرفی این فرهنگ ناب به دانشآموزان به عنوان آینده سازان جامعه، آشنایی معلمان و مربیان با روشها و آداب تربیتی در سیرهی امام صادق - ع - میباشد. بیشک یکی از راهکارهای تحقق این امر برگزاری دورههای ضمن خدمت مبتنی بر سیره امام صادق - ع - برای معلمان است. با توجه به تحقیقات پژوهشگر درمورد عناوین، محتوا و منابعی که در دورههای ضمن خدمت طی سالهای 92 و 93 تدارک دیده شده، مشخص شد که سهم مبانی تعلیم و تربیت جعفری در این دوره ها بسیار ناچیز میباشد. لذا لزوم توجه در تدارک دورههای ضمن خدمت مبتنی بر فرهنگ جعفری توسط مسئولین امر، بیش از گذشته احساس میشود.
-1 مقدمه
تمام کتب آسمانی که بر انبیاء نازل شده برای این بوده است که این موجودی که اگر سرخود باشد خطرناک ترین موجودات عالم است، اگر تحت تربیت و تعلیم الهی واقع شود بهترین موجودات و افضل تمام خلایق میشود. خانواده اولین نهاد برای تعلیم و تربیت و تشکیل ویژگی های شخصیتی افراد می باشد، بعد از خانواده این امر مهم به مدارس محول میشود که به عبارتی خانه دوم آنها محسوب می شود، در این مکان بسیاری از ویژگی های اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی افراد شکل می گیرد یا کاملتر می شود.
مدرسه، سازمان و نهاد بسیار مهمیاست که اجتماع آن را به وجود میآورد تا تعلیم تربیت رسمیکودکان، نوجوانان و جوانانش را به عهده گیرد. حال برای اینکه این امانات در مسیر درست تربیتی قرار گیرند و به سعادت دنیا و آخرت برسند نیازمند یک برنامه تعلیم و تربیت کامل، جامع و سعادت آفرین هستیم. بی تردید، هیچ دینی به اندازه اسلام به تعلیم و تربیت اهمیت ندادهاست. نخستین سخنانی که بر پیامبر اسلام - ص - وحی شد به او دستور داد که بخوان به نام پروردگارت، پروردگاری که آفریدگار انسان است و به او نوشتن با قلم را آموخته است.
سخنان گهر بار ائمه اطهار - ع - پس از قرآن کریم، گرانقدرترین میراث دین مبین اسلام و دستور العملی جامع برای تعلیم و تربیت حسنه و سعادت در هر دو جهان است. در سیره تربیتی امام صادق - ع - مبحث تعلیم و تربیت به نحوه شایستهای مورد عنایت واقع گردیده و آن حضرت نکات سودمندی را بیان داشته اند. یک برنامه تربیتی مطابق با فرهنگ جعفری میتواند به بهترین، کمهزینهترین و سریعترین شکل ممکن در مدارس و توسط معلمان و مربیان پیاده شود.
از آنجایی که کتابهای درسی در نظام آموزشی کشور کمتر به تطابق مطالب و مباحث بر اساس فرهنگ جعفری اهتمام داشته است، لذا این وظیفه بیشتر بر دوش معلمان و مربیان است تا تعلیم و تربیت دانش آموزان را در راستای سیرهی تربیتی امام صادق - ع - به پیش ببرند، از طرفی معلمان نیز برخاسته از همین نظام آموزشی می باشند و نیازمند آگاهی از سیرهی تربیتی آن امام همام برای تعلیم و تربیت متناسب با آن و انتقال آن به دانش آموزان میباشند. با این توضیحات دورههای ضمنخدمت کوتاه/ بلند مدت فرهنگیان میتواند در جهت ارتقای آگاهی معلمان از فرهنگ ناب جعفری مثمر ثمر باشد.
از اینرو، در این مقاله به طور اختصار به بیان روشهای تربیتی امام صادق - ع - و وظایف معلم و فراگیر و همچنین وظایف مشترک هردو اشاره میشود. امید است که در زندگی و تربیت فرزندان و جامعه خویش از این روشها الگو گرفته و به آنها عمل نمائیم. هدف این پژوهش این است که بسنجد دوره های آموزش ضمنخدمت معلمان در آموزش و پرورش تا چه حد توانسته است تعلیم و تربیت مبتنی بر فرهنگ جعفری را تحقق بخشد.
برای بررسی تاثیر دورههای ضمنخدمت در افزایش سطح آگاهی معلمان و انتقال آن به دانشآموزان به مرور مطالعات مرتبط پیشین میپردازیم.. هارگریوز و ویلیام - 2005 - بر برنامهریزی آموزشهای ضمنخدمت معلمان براساس نیازهای آنان تاکید می ورزد چراکه آنان بر اساس نیازی که به یادگیری آن برنامهها در خود احساس مسکنند مشارکت می کنند. در پژوهشی که کروبی و متانی - 1388 - انجام داده است، آموزش های ضمنخدمت معلمان در بهبود عملکرد، تقویت مهارت های شغلی، صادقیت شغلی و آمادگی لازم برای انجام وظایف موثر بوده است.
در حالی که دی - 2002 - بیان میکند آنچه که تاکنون به عنوان آموزش های ضمنخدمت توسط سیاست گذاران نظام آموزشی برای معلمان تدارک دیده شده است هرگز نتوانسته است آنگونه که انتظار آن میرفته در توسعه قابلیتها و رشد حرفهای آنان موثر واقع شود، دلیل عمده این عدم موفقیت آن است که این برنامه ها بر اساس نیازها و تجارب معلمان طراحی نمی شود و معلمان انگیزه و الزامی برای مشارکت در این برنامه ها ندارند.
کارل - 2007 - زمینههای بهبود مداوم کیفیت آموزش معلمان را در دوره های آموزش ضمنخدمت به ویژه شیوه های نوین تدریس و ارزشیابی پیشنهاد میکند. کاوک و همکاران - 2012 - عقیده دارند که معلمان آموزش ضمنخدمت را ترجیح می دهند و می خواهند در کنار شغل اینچنین آموزشهایی ببینند. با استناد به پژوهشهای گذشته، وجود دورههای ضمنخدمت برای معلمان می تواند اهدافی که در برگزاری هر دوره منظور شده است را جامهی عمل بپوشاند. لذا در این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سوالات هستیم؛ - 1 چه تعداد و حجمی از کل دورههای ضمنخدمت برگزار شده در بازه سالهای 92 و 93 برای معلمان، مطابق با تعلیم و تربیت در فرهنگ جعفری بوده است؟ - 2 تا چه حدی دورههای منطبق بر تعلیم و تربیت جعفری توانسته است اصول حاکم بر سیره تربیتی امام صادق - ع - را تحت پوشش قرار دهد؟
-2 روش
روش گردآوری دادهها در این پژوهش از نوع "اسنادی" است به طوری که اطلاعات لازم در مورد انواع دورههای ضمنخدمت برگزار شده طی سالهای 92 و 93 در شهرستان رشتخوار با مراجعه به منابع مربوطه اخذ شده است. سپس با شیوه پژوهشی "توصیفی - تحلیلی" ابتدا با روشن شدن مفاهیم و معیارهای تعلیم و تربیت در اسلام و فرهنگ جعفری پرداخته شده سپس به بررسی انواع دورههای ضمنخدمتی که در محدوده تعلیم و تربیت دینی و مذهبی قرار میگیرد، اشاره شده در ادامه پژوهش با روش تحلیلی به تطابق محتوایی منابع دورهها با معیارهای سیره تربیتی امام صادق - ع - پرداخته شده است.
-3 یافته ها
3-1 تعلیم و تربیت
تعلیم از ماده علم به معنای آموزش و یاد دادن است - لغتنامه دهخدا، ذیل ماده تعلیم - . راغب تعلیم و آموزش را، بدانچه تکرار و انباشتن آن موجب تحصیل اثر در جان دانش آموز شود میداند . آموزش بیداری جان برای تصور نمودن معانی است؛ به عبارتی آموزش کوششی است که ذهن - یادگیرنده - را برای تصور معانی بیدار و آماده میسازد. - مفردات، . - 343 :1362 از نظر حجتی، تعلیم با مفهوم محدود آن تلقین و ایصال معلومات به اذهان شاگردان است - حجتی، . - 11 :1392 در دیدگاه معلم شهید مطهری - ره - ، تعلیم، پرورش و استقلال نیروی فکری دادن و زنده کردن قوه ابتکار متعلم است تربیت در فارسی به معانی متعددی آمده است که به برخی از آنها اشاره می شود:
»پروردن، پروراندن یا آداب و اخلاق را به کسی یاد دادن، آموختن و پروردن کودک تا هنگام بالغ شدن و به معنای آموزش و پرورش هم« آمده است - لغتنامه دهخدا، ذیل ماده تربیت - . راغب اصفهانی در تعریف تربیت گفته است: تربیت، دگرگون کردن گام به گام و پیوسته هر چیز است تا آن مایه که به انجامی که آن را سزد برسد. از نگاه برخی اهل نظر، رب و تربیت از یک ریشهاند æ معنای اساسی رب، همان تربیت است - مفردات، مدخل ربٌ - . افلاطون میگوید: تربیت، یعنی آنچه را کمال و جمال ممکن در اختیار روح æ جسم قرار داده است - شریف قرشی، . - 24 :1362 تربیت، ایجاد تغییرات مطلوب در جسم و جان آدمی است و مراد از تغییرات مطلوب، رشدکامل استعدادهای نهاد انسانی به گونهای متوازن و متناسب است.
علاوه بر این تعاریف تفکیکی نسبت به دو مفهوم تعلیم و تربیت، دانشمندان فراوانی این دو مفهوم را با یکدیگر در قالب یک مفهوم ترکیبی واحد تعریف کردهاند، که نشانه مشترک دانستن حوزه این دو مفهوم است. بوعلی سینا تعلیم و تربیت را برنامه ریزی و فعالیت محاسبه شده در جهت رشد کودک، سلامت خانواده و تدبیر شئون اجتماعی برای رسیدن انسان به کمال دنیوی و سعادت جاویدان الهی بر میشمارد فارابی گوید :
تعلیم و تربیت، هدایت فرد به وسیله فیلسوف و حکیم برای عضویت در مدینه فاضله به منظور دستیابی به سعادت وکمال اول در این دنیا و کمال نهایی در آخرت است بنا به نظر شریعتمداری، تعلیم و تربیت، بازنگری در تجربیات و تشکیل دوباره آنها به گونهای است که موجبات رشد بیشتر انسان را فراهم سازد . در تعریف دیگر مربوط به دفتر همکاری حوزه و دانشگاه آمده است که تعلیم و تربیت فراهم کردن زمینهها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا ساختن استعدادهای انسان و حرکت تکاملی او به سوی هدف مطلوب به وسیله برنامهای سنجیده و حساب شده است.
3-2 تعلیم و تربیت در اسلام
تعلیم و تربیت اسلامی عنوانی است برای نشان دادن طرح و الگوی اسلام به منظور ساختن و پرداختن انسان مورد نظر اسلام . یک مکتب که دارای هدفهای مشخص است برای رسیدن به آن اهداف روشهای تربیتی خاصی را بیان می کند. آیات فراوانی به مبحث تعلیم و تربیت بامشتقّات آن و یا واژه های مرتبط با تعلیم و تربیت نظیر معرفت، بصیرت، حکمت، تزکیه، تطهیر، و... به صورت مستقیم و غیر مستقیمتعلّق دارد که حاکی از اهمیت فوق العاده این مباحث نزد خداوند تبارک و تعالی است.
قرآن کتاب تعلیم و تربیت است و رسالت خود را خارج کردن انسانها از تاریکی ها به نور و راه درست بیان می کند قرآن رسالت پیامبر - ص - را نیز تعلیم و تربیت می داند. و در این مورد می فرماید: اوست خدایی که به میان مردمی بی کتاب پیامبری از خودشان مبعوث داشت تا، آیاتش را بر آنها بخواند و کتاب و حکمتشان بیاموزد اگر چه پیش ازآن در گمراهی آشکار بودند. و در جایی دیگر می فرماید: همچنان که پیامبری از خود شما را بر شما فرستادیم تا آیات ما را برایتان بخواند و شما را پاکیزه گرداند و کتاب و حکمت آموزد و آنچه را که نمی دانستید به شما یاد دهد. وجود موارد تربیتی در سیره پیامبر اکرم - ص - ، روایات و احادیث معصومین - علیهم السلام - بسیار فراوان است. اما به دلیل عنوان و هدف این پژوهش فقط به بررسی نکات تعلیمی و تربیتی در سیره امام صادق - ع - پرداخته میشود.
3-3 تعلیم و تربیت در فرهنگ جعفری
فرهنگ جعفری مجموعه آموزه های امام صادق - ع - و پدران پاک و معصومش تا پیامبر اکرم - ص - در حکمت نظری و عملی است. این تعالیم همتای آموزه های قرآن کریم، تبیین آیه و تجسم عینی و عملی آن است. ازآنجا که ائمه نور واحدند، گفتار و رفتار امام صادق - ع - جدای از سایر معصومان نیست. بنابراین آموزه های قرآن و عترت را با تاکید بر گفتار و رفتار امام صادق - ع - "فرهنگ جعفری" می نامیم،
