بخشی از مقاله
چکیده:
با روي کار آمدن حکومت شیعی صفویه 907-1135 - ه.ق.880-1101/ ه.ق. - در ایران، ادبیات نیز از نوع نگاه سیاسی-اجتماعی دولت مرکزي بی تاثیر نبود. ادبیات شفاهی اقوام ایرانی از این تغییرات بی نصیب نماند. اثرگذاري مذهب و تفکّرات دینی را در نمودهاي زبانی، فرهنگی، عقیدتی و اجتماعی ایلات و عشایر میتوان بازجست. در این نوشتار، بازجستی از جلوههاي دین و مذهب در حوزهي ادب شفاهی عشایر بختیاريبه عنوان یکی از اقوام نزدیک به پایتخت حکومتی صفویه - اصفهان - مورد توجه قرار میگیرد. نمونهها و شناسایی بنمایههاي این باور، بازتابی از بنیانهاي دینی و گرایشهاي مردمی است که میتواند از ارادهي عامه در گزینش و باورمندي مذهبی یا از تاثیر نوع نگاه حکومت صفویه بر مردم، نشاتگرفته باشد. مبحث امامت و اعتقاد به خاندان مولا علی - ع - و رفتارهاي برخاسته از تفکّرات مذهبی نشانهاي از این اثرگذاريهاست که در مقاله ارایه میشود. بختیاريها مردمانی مذهبی و تماماً شیعه دوازده امامی هستند. عشق و علاقه آنهابه اسلام، قرآن و سادات به عنوان خاندان نبیاکرم - ص - و علاقهمندى آنها به خاندان امامت و ولایت برگ افتخارى است برتاریخ این قوم.
واژگان کلیدي: بختیاري، فرهنگ، ادبیات عامه، تشیع، صفویه.
.1مقدمه:
فرهنگ - culture - بنیان استقلال هر ملّت و کشور است و بی مدد آن هویت اقوام و نسلها مبهم میماند. جوامع و ملّتهایی که به فرهنگ خود اتّکا کردند و یا بهخوبی آن را بازشناسی کرده و به دیگران به ویژه جوانان خود آموختند، در تمام ادوار تاریخی زنده و شکوفا ماندهاند. فرهنگ عامه - فولکلور- - Folklore آن بخش از فرهنگ است که در قالب گونههاي ادبیات عامه - Folk Literature - یا ادبیات شفاهی - Oral Literature - سینه به سینه و دهان به دهان، انتقال مییابد. هرکدام از بخشهاي این ادبیات چون: ضرب المثل - proverb - ، ترانه - Bullad - ، چیستان - Enigma - ، قصههاي عامیانه - - Folk tale، افسانه ها، بازي ها، تعارفها و آداب و رسوم، باورها و... دربر گیرندهي اندیشه، رفتار، منش و بینش گویشوران قومی است. بزرگترین بلا براي یک قوم آن است که این بخش از ادبیات خود را فراموش کند و یا سبک شمارد.
بنیاد این نوشتار بر موضوع فولکلور - folk lore - و فرهنگ شفاهی مردم بختیاري است. بختیاريها به عنوان یکی از اقوام ایرانی، با هویت، پیشینه و ادبیات متنوع و بسیار غنی مورد توجه پژوهشگران فرهنگ ، تاریخ، زبان و ادبیات وحتّی مسایل سیاسی و اجتماعی قرارگرفته و میگیرند.این توجه در کانون قوم شناسی ومردم شناسی یا انسان شناسی فرهنگی قابل بررسی و تحلیل تخصصی و دانشگاهی است. ویژگی ادبیات عامه، شفاهی بودن و سیالی آن است؛ نبود مکتب خانهها و مراکز امروزي چاپ و نشر بین عشایر کوچنده، موجب شد که مردم حافظهي تاریخی و ادبی خود را از نسلی به نسل دیگر بسپارند و منتقل نمایند. ادبیات شفاهی و فرهنگ عامهي هر دوره ویژگیهاي اجتماعی- فرهنگی همان دوره را در آفرینشهاي مردمی خود نشان میدهد؛ بدیهی است که مردم عادي نگرش و بینش خود را نسبت به هر مساله، در ساختههاي کلامی و آیینها و رسوم ایلی خویش نمایان کنند.
از این رو، با روي کار آمدن حکومت واحد شیعی صفوي در ایران، اقوام مختلف مسایل دینی و اعتقادي خود را در زندگی روزمرهي خود، نشان میدهند. در آن دوره، بختیاريها در ناحیهي مرکزي ایران، به صورت کوچگر، در محدودهي معینی از سرزمین آبا و اجدادي خود بین استانهاي اصفهان، چهارمحال و بختیاري، لرستان و خوزستان - معروف به خاك بختیاري - زندگی میکردند. این مردم که اغلب بر مدار زندگی کوچروي و سازمان نظام یافتهي ایلی زیر نظر خانها، کلانتران و ریش سفیدان خود روزگار میگذراندند. کاوِشهاي علمی نشانمیدهد که این مردم از جایگاه دین بهرهمند بوده و هستند؛ وجود دهها و صدها امامزاده، پیر و مکان مقدس منسوب به خاندان امام علی - ع - از گرایشهاي شیعی این مردم حکایت دارد. مواد تحقیق این مقاله در محدودهي چهارمحال و بختیاري و خوزستان، بر پایهي روش میدانی جمع آوري شده است و در دو بخش مادي و معنوي دستهبندي گردیده اند. در پایان، این نوشته به این پرسش پاسخ میدهد که اندیشه، آیینها، عقاید و باورهاي مرتبط با مذهب تشیع در گونه هاي ادبیات شفاهی بختیاري چگونه تجلّی مییابد؟
.2 اهمیت و ضرورت:
ویژگی اساسی و مهم ادب عامه، انتقال آن از فردي به فرد دیگر، گروهها و اقوام و جامعهاي به جامعهي دیگراست و به ضرورت طبیعت، اقلیم و شرایط زندگی آنان نوع انتقال آن نیز معین میشود. تاثیر دین در فرهنگ عامه، ضمن مشخّص کردن جایگاه متقابل دین و مردم، میتواند بنیان هاي دانشی قوم شناسی و مردمشناسی را براي ما نمایان سازد. از دیگر سو این نیاز نیز وجود دارد که تحلیل ادبیات عامه موجب شناخت صحیح و درستی از یک قوم و گویشوران آن شود. زیرا خواستهها، آرمانها و تمایل مادي و معنوي خود را در درونمایه سرودهها و اشعار، یا قصهها و... نشان میدهند. زن عشایر واگویههاي خود را با هیزم، فرش، مشک آب، درو، شیردوشی گوسفندان و گاو و... بیان میکند.
مرد بختیاري نیز، غم، شادي، حماسه، آرمانهاي ایلی خود را که یک تاریخ عظیم در پس آن نهفته دارد در قالب بیتهاي حماسی، سرکُهی - صیادي- - sar kohi برزگري، غنایی، تعلیمی و یا غم سرودههایش به نمایش میگذارد. این پژوهش ضرورت مطالعهي عمیق و شناخت مطلوب مردم گویشور دیار را از دوران گسترش تشیع در ایران و به ویژه زاگرس میانی، براي ما روشنتر میسازد. بیشک مردم شناسی یک قوم به سبب ماهیت و پیچیدگی نیازهاي معنوي انسان بدون بهرهگیري از ادبیاتشفاهی و فرهنگ عامیانه آنها امکانپذیر نخواهد بود. این تحقیق فرصت مناسبی را فراهم میکند تا با استناد به روشهاي علمی و دانشگاهی گنجینهي الفاظ و دل سرودهها و نثر شفاهی یک قوم را در چهارچوب علمی و دانشگاهی، بازشناسی نمود.
.3 اهداف پژوهش:
چشم انداز اصلی پژوهش در دو بخش قابل بیان است: در این پژوهش یک هدف کلی دنبال میشود که جایگاه تشیع را در ادب شفاهی بختیاريها مشخّص نماید. اهداف دیگري - اهداف جزیی - نیزدر این پژوهش نهفته است که بهتَبِع دستیابی به هدف غایی، ملموس و دسترس خواهد بود. از قبیِل:
-1 بیان برخی از آرمانها و عقاید قومی ایران در قالب گونههایی از فولکلور و ادبیات شفاهی همراه با تحلیل و بررسی کارکردهاي آن؛
-2 حفظ و انتقال میراث ملّی و قومی ایرانیان؛
-3 انتقال مظاهر عاطفی و احساسی یک قوم ایرانی؛ -4 آشنایی با دین، مذهب، حکمت، خرد، ادبیات و فرهنگ تودههاي ایرانی - به ویژه عشایر کوچنده - ؛ -5 آشنایی با گونههاي ادب عامه و فولکلور مردم بختیاري؛
-6 برقراري ارتباط علمی و پژوهشی گذشته، حال و آیندهي ادبیات و فرهنگ عامهي بختیاريها؛
-7 استفاده از ادبیات، فرهنگ و آیینهاي محلی براي نشان دادن هویت ملّی و انتقال ارزشهاي اخلاقی و دینی قوم بختیاري؛
-8 پاسداشت بخشی ازادبیات، فرهنگ عامه و فولکلور ایران؛
4.پیشینهي پژوهش:
حمداالله مستوفی صاحب تاریخ گزیده نخستین کسی است که در سال 1330 میلادي از بختیاري نام برده است ومحمد کاظم صاحب تاریخ عالمآراي نادري نیز براي اولین بار 1740 - م. - از دو شاخه چهار و هفتلنگ ذکري به میان آورده است - گارثویت، 1373، ص. - 88 سیاحان نامداري چون ابن بطوطه و ناصر خسرو قبادیانی از چهارمحال و بختیاري عبور کردهاند. ابن بطوطه در سفرنامهي خود این ناحیه را »هند کوچک« نامیده است - استانداري، 1379،ص. - 12 شاردین 1686 - ، ص - 147 از نخستین محققانی است که دربارهي بختیاريها - لرها - چنین سخن رانده است: در جهت غرب اصفهان و در مجاورت این سرزمین استان لرستان قرار دارد که به نام بخشی از مناطق پارت باستان مشهور و امتداد آن در سمت عربستان تا بصره است. مردمان این سرزمین به شهرنشینی و مجتمعهاي مسکونی هیچ گونه رغبتی نشان نمیدهند. اغلب ایشان چادر نشینند. خان بزرگ ادارهي عشایر را بر عهده دارد - امان، 1367، ص. - 69
در دورهي مورد بحث، فعالیتهاي خاصی به صورت مکتوب در حوزهي بختیاري و ادبیات شفاهی در دست نیست ولی در دورههاي بعد و به ویژه در عصر قاجار و پهلوي، متنها، خاطرهها، گزارشها و فیلممستند نیز وجود دارد.نظام ایلیاتی و سازمان اجتماعی بختیاريها بسیار مهم و قابل تأمل است. این ایل خود به دو شعبهي اصلی چهار و هفت لنگ تقسیم میشود. هرکدام از این دو شعبه به چند باب و هر باب به چند طایفه قابل تفکیک است. تَش، اولاد،ُکر بوو - پسر و پدر - ، خانوار تقسیمات جزییتر این نظام است - نگر، قنبري،1381، ص41 و میرزایی،1373، ص83 وآهنجیده، 1382، ص. - 10 سرگرد لاریمر - 1962-1867 - موادي را از لري - بختیاري - ، کرمانی و گبري - لهجهي زرتشتیان - جمع آوري کرده بود و چند متن دربارهي موضوعاتی چون تولد، عروسی، مرگ و تدفین، طلسم عشق، مهمان نوازي، طلب باران و ... جمع آوري کرده بود. - صادقی، 1379، ص. - 60
والنتین آلکسیویچ ژوکوفسکی روسی در خلال سالهاي 1858 تا 1918 میلادي تحقیقات گستردهاي را در باب ایرانیان و به ویژه بختیاريها آغاز نمود. مریان سی کوپر، ارنست بی شوت ساك و مارگارت هریسون هم در یک کار نو در سال 1925 نخستین فیلم مستند بیصداي ایران را با نام گرس1 - علف - ساختند - قنبري عدیوي، 1390،. - 16 این فیلم مستند با رويکرد قوم شناسی، موضوع زندگی، کوچ، طبیعت خشن و برخی عناصر دیگر را مورد توجه قرار دادند. امیرحسین ظفر ایلخان بختیاري حدود چهل سال بعد در سال 1334 ه.خ. از این سفر کتابی به نام»سفري به سرزمین دلاوران« منتشر ساخت. پس از آن مستندهایی چون »گوسفندان باید زنده بمانند - «آنتونی هوارث - ،»تاراز«، »شقایق سوزان« و... نیز با رویکرد قوم نگاري و مردم شناسی تولید شد.
.5 بحث و تحلیل متنها:
بختیاريها اکنون به طور کامل مسلمان و داراي مذهب جعفري - شیعه دوازده امامی - هستند. این ایل بزرگ گرداگرد دین، مذهب، زبان، ساختار و قوانین اجتماعی خود از اتّحاد بسیار بالایی برخوردارند. وجود اماکن دینی و مذهبی چون پرستشگاهها، قدمگاهها و امامزادههاي فراوان در مناطق شهري، روستایی و عشایري خاك بختیاري، نشانگر بالا بودن روحیهي دینی- مذهبی این مردم است. ازقبرستانهاي قدیمی ، آداب، رسوم و فرهنگ معنوي عامهي بختیاري چنین استنباط میشود که آنها پیش از گزینش و تشرّف به دین مبین اسلام، زرتشتی بودهاند. احترام به آتش، قسم خوردن، پرهیز از خاموش کردنش و وجود قبرهایی که مردگان را به روش زرتشتیان به خاك سپردهاند؛ نشانههایی از این مدعاست.
بنابه اقوال عموم بختیاريها امام رضا - ع - درسفرخود به خراسان از دیار بختیاري گذشته است واین مسافرت سبب روي آوردن تدریجی آنان به دین مبین اسلام گردید. براي مثال طایفهي بابااحمدي معتقدند که »بابااحمد - «امامزادهاي در خوزستان - برادر امام رضا - ع - است. همچنین علاقه واعتقادشان به حضرت عباس - ع - مثال زدنی است درتجارت، کار و غم و شادي زندگی به این قهرمان عرصهي کربلا توسل میکنند. در این بخش، تاثیر و جایگاه اندیشهها و آرمانهاي شیعی در ادبیات و فرهنگ شفاهی بختیاري، به دو بخش مادي و معنوي - غیرمادي - و هریک به زیرمجموعههاي کوچکتري دستهبندي و ارایه میگردد:
