بخشی از مقاله
چکیده
کثرتگرایی دینی، به دنبال اثبات این مطلب است که حقانیّت و رستگاری، مخصوص یک دین خاصّ نبوده و همه ادیان یا حتی تمامی مکاتب بشری، بهرهای از حقیقت مطلق دارند. دیدگاه بعضی از عرفا درباره وحدت متعالی ادیان و نیز نظریه وحدت وجود سبب شده است ، عرفان اسلامی نیز محملی برای نظریه کثرت گرایی غربی در نظر گرفته شود. هدف مقاله حاضر دستیابی به پاسخ این پرسش است که جایگاه کثرت گرایی دینی در عرفان اسلامی چیست و آیا می توان عرفا را پیرو نظریه کثرت گرایی یا پلورالیسم غربی دانست؟ با بررسی پژوهشهای انجام شده در این مورد می توان گفت، دیدگاه عرفا از میان نگرشهای موجود درباره تنوع ادیان، تنها شمول گرایی را دربرمیگیرد و مفاهیم مطرح شده در شاخههای مختلف کثرتگرایی دینی، با دیدگاه مبتنی بر تساهل و تسامح عرفا متفاوت است.
واژگان کلیدی: پلورالیسم، عرفان اسلامی، کثرت گرایی، کثرت گرایی دینی.
-1 مقدمه
کثرتگرایی معادل فارسی »پلورالیسمpluralism - « - است.واژه پلورالیسم از واژه لاتینی »پلورالیس - pluralise - « به مفهوم گرایش به کثرت گرفته شده است. پلورالیست ابتدا در عرصه کلیسا به اشخاصی گفته میشد که دارای چندین منصب کلیسایی بودند. کمکم این مفهوم در معنای اصالت دادن به کثرت در عرصههای مختلفی همچون اجتماع، سیاست، فرهنگ، دین، اخلاق و معرفت به کار رفت. همین امر باعث شد،کثرتگرایی انواع و اقسام مختلفی بیابد: کثرتگرایی سیاسی، کثرت-گرایی فرهنگی، کثرتگرایی اخلاقی، کثرتگرایی دینی و ... - بیات: 1381، ص - 142
اما کثرت گرایی دینی، به معنای تکثر دینی، یا تعدد ادیان میباشد.
بنا بر این نظریه، ادیان مختلف حتی اگر پاسخها و واکنشهایی گوناگون نسبت به واقعیت الوهی باشند، همگی میتوانند مایه رستگاری، رهایی یا کمال نفس پیروان خود شوند. - پترسون: 1379، - 406دیدگاه بعضی از عرفای اسلامی که در قالب اشعار، عبارات و تمثیلهای گوناگون بیان شده، شباهتهایی با نظریه کثرت گرایی دارد .همچنین اعتقاد به وحدت ادیان و نیز نظریه وحدت وجود در این نظام فکری، سبب شده است، نظام فکری عرفانی محملی برای نظریه کثرت گرایی غربی به شمار رود. این مقاله با بررسی دیدگاه عرفا و نیز با بررسی پژوهشهای انجام شده در این زمینه، در پی تبیین جایگاه کثرت گرایی دینی در میان عرفای مسلمان است.
-1-1پیشینه تحقیق
در باب کثرت گرایی یا پلورالیسم ،مقالات، رساله ها و کتابهای متعددی چاپ شده یا در فضای مجازی به نگارش در آمده است که برای نمونه به تعدادی از آنها در بخش فهرست منابع اشاره خواهد شد. در زمینه ارتباط عرفان با کثرت گرایی نیز، میتوان به مقالههای زیر، اشاره کرد: عباسی،ولی االله » - 1387 - جان هیک و کثرتگرایی دینی عرفانی؛ تحلیل و نقد« ؛ اسد پور، رضا - - 1371 کثرت گرایی دینی از چشم اندازهای متفاوت؛ گوهری عباس و نوشین - - 1388 شیخ محمود شبستری و مسئله کثرت ادیان ؛ حجازی، بهجت السادات و غضنفری - 1390 - نقدی بر پلورالیزم در اندیشه مولوی و همچنین می توان از کتاب چیتک، ویلیام - - 1383 عوالم خیال: ابن عربی، و مسئله کثرت دینی، ترجمه سید محمود ثانی نام برد. در این پژوهش با بررسی آراء مطرح شده در آثار مذکور سعی شده است، برداشتی کلی از جایگاه اندیشه های کثرت گرایانه در عرفان اسلامی ارائه گردد.
-2 بحث
-1-2 کثرت گرایی دینی
کثرتگرایی دینی، به دنبال اثبات این مطلب است که حقانیّت و رستگاری، مخصوص یک دین خاصّ نبوده و همه ادیان یا حتی تمامی مکاتب بشری، بهرهای از حقیقت مطلق دارند؛ و در نتیجه، پیروی از آموزهها و مناسک هر یک از آنها، میتواند مایه نجات و رستگاری پیروانشان باشد.این دیدگاه، اولین بار در نیمه دوم قرن بیستم میلادی، توسط جان هیک در جامعه مسیحی مطرح شد. وی بخشی از آموزههای سنتی مسیحیت را که جنبه انحصارگرایانه داشت، تأویل کرده و تعدادی از این آموزهها را نیز نقد و نفی کرد - ر.ک: اکبری، . - 35 :1383 طولی نکشید که قرائتهای مختلفی از کثرت گرایی دینی، توسط برخی از متفکّرین دیگر سنّتهای دینی، مطرح شد که هر چند در اصل این دیدگاه -یعنی قائل شدن به حقانیّت و رستگاری پیروان ادیان مختلف- با هیک همنوا بودند، ولی در نحوه بیان آن و مبانی، تفاوتهایی با نظریه او داشتند. جان هیگ نگرشهای موجود درباره تنوع ادیان را به سه دسته تقسیم کرده است. - به نقل از اسدپور - wwww.bashgah.net :1371
این سه دسته عبارتند از: 1لف-انحصارگرایی - Exclusivism - ب- شمول گرایی - Inclusivism - ج- کثرت گرایی - Pluralism -
الف- انحصار گرایی:
این دیدگاه بر آن است که تنها یک دین می تواند بر حق باشد و پیروان سایر ادیان بر خطا هستند. ، بر اساس انحصارگرایی دینی، نجات - رستگاری - ، امور اخلاقی و باورهای یک دین، مزیت معرفتی داردو پیروان ادیان دیگر از این مزیت بی بهره اند. - هیک، . - 86 :1378 برخی این دیدگاه را »جزیی گراییparticularism - « - نامیده اند؛ زیرا بر کیفیت جزیی و منحصر به فرد ایمان یک دین خاص، تأکید دارد - مک کراث، :1385 ص - 601در یک نگاه کلی ذات ادیان همواره با نوعی انحصارگرایی همراه بوده است، ولی باید خاطر نشان ساخت که تعالیم بعضی از ادیان بیش از ادیان دیگر در گسترش این دیدگاه موثر بوده است. - حسینی،1383، - 97
برای مثال در میان مسیحیان این دیدگاه با تأکید بر برخی آیات انجیل یوحنا مانند: » هیچ کس به پدر راه نمییابد مگر از طریق من« - انجیل یوحنا، باب 14، آیه - 6 از حدود قرن سوم میلادی به صورت این عقیده جزمی شکل گرفت که »در بیرون از کلیسا، رستگاری نیست.« این انحصارانگاری همچنان تایید و تقویت یافت واز طریق این تلقی که فقط مسیحیان میتوانند رستگار شوند، سلسله جنبان نهضتهای تبلیغی، تبشیری در قرنهای هجدهم و نوزدهم شد . - الیاده، - 302 :1375 به همین ترتیب این نظریه را در میان مسلمانان که صاحب آخرین و کاملترین دین هستند و نیز یهودیان که به هویت انحصاری قومی خود به عنوان امت برگزیده خداوند دلخوشند و هندوها که به وداها به عنوان سندی جاودانه و دارای احکام و ارزش مطلق احترام میگذارند و بوداییها که تعالیم گوتاما بودا را همواره به عنوان تنها طریقتی میدانند که میتواند انسانها را از توهم و بدبختی نجات دهد و همچنین، در سایر مکاتب، میتوان یافت. - همان -
ب- شمول گرایی
نگرش شمول گرایی با نقد نگرش پیشین - انحصارگرایی - آغاز میشود. بر اساس این دیدگاه که با آغاز نیمه دوم قرن بیستم اقبال روزافزونی یافتهاست، آموزه های یکی از ادیان جهان به طور کامل صحیح است و ادیان دیگر، تنها دربردارنده حقیقتی از آن دین صحیح هستند. به بیان دیگر، یک دین خاص، نمایانگر واقعیت غایی است که بیشترین و عملی ترین راه رستگاری و نجات را ارائه می کند، اما ادیان دیگر تنها مدخل هایی برای ورود به آن دین یا دارای قرابت هایی با آن هستند. بنابراین، پیروان دیگر ادیان میتوانند به نحوی نجات یافته یا رهایی یابند. - کویین، - 260 :1383 بر طبق این دیدگاه، یک سنت خاص نمایانگر حقیقت غایی است، در حالی که سایر سنتها هم به جای آنکه بیارزش یا شیطانی باشند، نمایانگر جنبههایی یا در بردارنده رهیافتهایی به حقیقت غاییاند. - الیاده، - 302 : 1375
از یک سو شمول گرایان همانند انحصارگرایان، معتقدند ، تنها یک راه برای رستگاری وجوددارد که صرفاً در یک دین خاص وجود دارد و همه افراد میتوانند با گردن نهادن به ضوابط مطرح شده در آن دین حق، در طریق رستگاری آن دین گام بردارند. از سوی دیگر همانند کثرتگرایان معتقدند که لطف و عنایت خداوند به شکلهای گوناگون در ادیان مختلف تجلی یافته است که میتواند موجب رستگاری پیروان آن ادیان گردد. به این ترتیب شمول گرایی از انحصارگرایی فراتر میرود، زیرا به رغم پذیرفتن این
