بخشی از مقاله
چکیده
در هنرهای بصری وحدت به معنای با هم یکی شدن است که اصل عمده ساماندهی بصری است و سایر اصول به کار گرفته شده در هنرهای تجسمی در خدمت به کمال رساندن وحدت هستند.یکی از مظاهر نمود وحدت در جهان که ارتباط تنگاتنگی هم با شیوه زندگی انسانها دارد، معماری است بشر تمایل فطری به سوی وحدت دارد و ذهن وی پیوسته در پی وحدت بخشی به اجزایمتکثّر و پراکنده است . .فقدان وحدت در معماری عصر حاضر باعث شده تا در صدد رفع این نقیصه، به دنبال کشف عوامل ایجاد کننده ی وحدت در آثار معماری باشیم .
در این راستا، به بررسی و تحلیل مطالعات انجام شده در این زمینه پرداخته شده است و با بهرهگیری از اصول وحدت بخش در معماری اسلامی، برخی از عوامل ایجادکننده ی حس وحدت در معماری، چه از لحاظ بصری و چه از لحاظ مفهومی، استخراج شده اند . روش تحقیق بکار گرفته در این نوشتار مبتنی بر مطالعات کتابخانه ایست و رویکردی توصیفی دارد. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که در حقیقت معماری اسلامی به وابستگی همه چیز به خدای یگانه، فناپذیری جهان و اصل وحدت اشاره میکند.
-1 مقدمه
سنت و تفکر سنتی و نگرش دینی و معنوی الهی نسبت به هنر اسلامی،مفهوم جهان که انسان نیز جزئی از آن است پیوندی نا گسستنی دارد. گروهی از هنرشناسان معتقدند هنر اسلامی برپایهی اصولی استوار گردیده است که عبارتند از: توحید الهی، وحدت، کثرت، علم، زیبایی و نظم که در مجموعهی این اصول وحدت جایگاه خاصی دارد تا مبین توحید الهی در اسلام باشد. این مفهوم دارای کارکردهای عملی و زیبایی شناسانه ای است که جلوه های متنوع آن را در کل فرهنگ و تمدن اسلامی و در آثار هنری منتسب به عالم اسلام می توان مشاهده کرد.
وحدت یک اصل موجود در جهان بوده و با خواسته های فطری انسانها نیز هماهنگی دارد .کاربران یک اثر معماری و حتی مشاهده کنندگان آن، خواسته یا ناخواسته، از آن پیامهایی را دریافت میکنند که در ناخودآگاه آنها نقش میبندد .پس چنانچه یک اثر معماری، نمایش دهنده ی حس وحدت در کالبد و مفهوم خود باشد، میتواند بخشی از نیاز درونی روح افراد را در ارتباط با آن بنا ارضا کند و همچنین از لحاظ زیبایی شناسی هم جایگاه مناسبی را به خود اختصاص دهد.وحدت یک مقوله قابل درک برای انسانهاست؛ چه افراد عام که تنها با نگریستن به پدیده ها یک دریافت حسی نسبت به وحدت پیدا میکنند و چه افرادی که به طور خاص در این زمینه مطالعه و تفکر مینمایند.
وحدت و تجلی یگانگی حضور خالقی یکتا در تاروپود کالبدی فیزیکی، یکی از عوامل اساسی شکل گیری هویت معنوی و فرهنگ قدسی شناخته می شود. این مفهوم که بر مبنای اصل توحید در جهان بینی اسلامی پایه ریزی شده است، پدید آورنده ی اصل حرکت از کثرت به وحدت بوده است. این مهم، معماران را بر آن داشت تا آثاری خلق نمایند که تجلی گاه اندیشه های توحیدی و فرا طبیعی و اعتقاد به خدایی واحد باشد. آنان در تجسم وحدت و تجلی اندیشه ی توحیدی خود، از مفاهیمی چون عدالت - که ویژگی بارز خداوندگار است - و از عناصری چون هندسه، نور و وزن در بستری عظمت گرا، متمرکز با حضور مکرر عناصر که تنها ذکر خالقی یگانه را می گویند، بهره برده اند.
-2 روش تحقیق
روش پژوهش در نگارش این مقاله از نوع توصیفی-تحلیلی است که ابتدا به جعآوری اطلاعات به روش اسنادی کتابخانه ای پرداخته است.روند و سیر تکاملی مقاله به ترتیبی است که در آن، با تجزیه و تحلیل مطالعات به دست آمده، به بررسی نمودهای وحدت در مساجد پرداخته و در بعضی موارد نمونه هایی برای درک بهتر آورده شده است.
-3 پیشینه پژوهش
در میان مقالاتی و کتبی که برای بررسی پیشینه تحقیق مطالعه شد، گروتر در کتاب - زیبا شناسی معماری، - 1386معتقد است، وحدت همیشه به یک صورت بیان نمیشود و مفهوم آن هم همواره ثابت نیست و در کتاب Fundamentals Art ، وحدت به عنوان نتیجه هارمونی و تناسب اجزای متنوع تشکیل دهنده ی یک اثر به منظور ایجاد حس وحدت معرفی شده است - ocvirk,otto,1998 - .از نظر فرانسس دی کی چینگ زیبایی از فرم و انطباق کل با اجزای متعدد و اجزا با یکدیگرو مجدداً انطباق اینها با کل حاصل خواهد شد - معماری،فرم،فضا،نظم، - 1387و همچنین در کتاب حس وحدت، نادر اردلان معماری را نمایش دهنده ی گوناگونی ابزار و تعدد حالات رسیدن به وحدت دانسته است - حس وحدت،. - 1391 در کتاب حکمت و هنر اسلامی، زهرا رهنورد با مطرح کردن بحث وحدت، اشاره میکند که:»هنر اسلامی تجربه ای زیبایی شناختی از وحدت و کثرت های جهان است که در این تجربه، کلیه کثرت ها در حوزه نظمی بدیع به وحدت تبدیل میشوند.
رنه گنون در کتاب»سیطره کمیت«، به یک جریان فکری متفاوت در زمینه وحدت اشاره کرده است که در آن، وحدت را مشابه همسان سازی یا تکثیراَشکال مشابه بدون هیچ تفاوتی با یکدیگر دانسته اند. بورکهارت در کتاب»هنر اسلامی،زبان و بیان« میگوید:این تناسب و نظم است که وحدت را در ابعاد گسترده کثرت متجلی ساخته است. - هنراسلامی،زبان و بیان،. - 1365در مقاله مشترک علی دهار و رضا علی پور،تحت عنوان» تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف االله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا«، در یک فضای قانونمند یک خانه و یا حتی یک شهر، می توانند به دایره هستی قدم گذارند و در فضای کثرات و گوناگونی ها هویت خود را پیدا کنند - علی دهار،رضا علی پور،1392 - .در مقاله "انعکاس معانی منبعث از جهان بینی اسلامی در طراحی معماری." - محمدرضا بمانیان، سیده فاطمه عظیمی، - 1389 بهره گیری از عناصر طبیعت در فضای معماری را در ایجاد حس وحدت در معماری مؤثر دانسته است.
-4 مبانی نظری
- 1-4 حکمت هنر اسلامی
اسلام در بطن خود به تعبیری سنتی و نه به مفهوم جدید کلمه به طور عمیق واقعگرا است. این جنبه اسلام در هیچ کجا بهتر از معماری مجال بروز نمییابد، چون معماری همواره واقعگرایی خود را حفظ میکند و حاضر به خلق آرمانی موهوم نیست که در سرشت مواد، مصالح و فضایی که با آن سر و کار دارد وجود نداشته باشد.این مرتبه که ملاصدرا آن مقام حکمت می خواند ،مقامی است که در آن انسان شایسته خلق معماری و یا هر اثر هنری دیگر می شود و هر آنچه که می افریند سرشاراز پاسخ هایی روشن و مناسب به خواستهای مادی و نیازهای معنوی است.
معماری اسلامی حاصل معنویتی است که به مدد اندیشه پاک معماران کشور های اسلامی اندک اندک به شکوفایی رسید ؛ تا جایی که در مکتب اصفهان به بالاترین درجه شکوفایی و سازمندی دست یافت ،مرتبه ای که از آن می توان به تبلور حکمت معمار اسلامی یاد کرد - بوکهارت،. - 1370حکمت معماری ا سلامی مرتبه ای است ،که در ان نیاز های مادی و معنوی به صورت یکسان پاسخ می گوید. سید حسین نصر در تبیین مفهوم حکمت در فرهنگ اسلامی می نویسد »:بااین تعاریف » که ملا صدرا در کتاب رسایل داده است « ،حکمت نوعی دانش ناب عقلانی است که داننده خود را در روند دانش اندوزی به گونه ای دگرگون می سازد که روکش بدل به آیین های می گردد که سلسله مراتب کیهانی در ان انعکاس می یابد - «نصر،. - 1376
- 2- 4 معماری اسلامی
معماری سلامی در مقام توصیف به باز گسترده ای از آثار اسلامی اطلاق می گردد که در طول سالهای متمادی رونق اسلام در سرزمینهای اسلامی شکل گرفته اند . هر چند از لحاظ ظاهری تفاوتهایی میان آنها به چشم می خورد در یک نگاه کلی و جامع نگر می توان پیوستاری ارزشمند وپویا را در آن باز شناسی کرد که موجب شده ،تمامی آنها در قالبی واحد باعنوان معماری اسلامی در کنار یکدیگر قرار گیرند. معماری اسلامی برایند کوششها ی همه جانبه معماران اسلامی است و از لحاظ موقعیت قرار گیری این بناها ، بازه ای گسترده از اسلامی به چشم می آید که علی رغم تمایزات اقلیمی و فرهنگی از هماهنگی های معنوی فراوانی برخوردارند.
آنچه آثار معماری اسلامی را باتمام گونه ها در یک مجموعه در کنار یکدیگر تعریف می کند ، انگاره ای است که آموزه های معنوی معماری اسلامی را در تک تک این آثار متبلور ساخته است . بعبارت دیگر اصلی پنهان در این بناها به ودیعه نهاده شده که موجب می گردد ، بتوان آنها را در کنار یکدیگر بعنوان اعضای یک خانواده بازیابی کرد، اصلی که سید حسین نصر از آن بعنوان » اصل وحدت« یادمی کند - نصر،. - 1385 بورکهارت نیز بر این اساس معتقد است »: از نظر اسلام، هنر الهی پیش از هر چیز تجلی وحدت الهی در جمال و نظم عالم است. وحدت در هماهنگی و انسجام عالم کثرت، در نظم و توازن انعکاس می یابد.
