بخشی از مقاله
چکیده:
جبر و اختیار ازجمله مباحث مهمی است که از دیربازاندیشه انسان ها و به ویژه فلاسفه ومتکلمان را به خود مشغول ساخته است. این مبحث در میان فرقه های مسلمان نیز دارای جایگاه پراهمیتی است. هر یک از این گروه ها برای اثبات عقیده ی خود به آیاتی از قرآن کریم تمسک جسته اند و ظاهر آن را موید نظریه ی خویش گرفته اند. دراین میان پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام از افراط و تفریط مصون مانده, به پیروی از امامان خود مکتب میانه - امر بین الامرین - راانتخاب نموده اند آیات وحی از دیدگاهی بس فراتر از دیدگاه فلاسفه و متکلمان, به این موضوع نگریسته است.و لذا این تحقیق در صدد ان که ضمن بررسی ایات هر سه گروه نظر قران را که همان مکتب میانه باشد استخراج نماید
کلید واژه ها:جبر, اختیار, قضا و قدر, تفویض, امر بین الامرین, آزادی اراده, انسان و سرنوش .
مقدمه :
مسأله جبر و اختیار و اینکه آیا بشر در کارهایی که انجام می دهد مجبور و مقهور اراده دیگری است یا آنکه اختیار انجام کارمطلقاً به او واگذار شده است و هیچ کس نمی تواند در آنچه انسان اختیار نموده است دخالت نماید و یا اینکه حالتی بین این می باشد انسان نه آزاد آزاد است و نه مجبور مجبور بلکه حالتی بین جبر و تفویض می باشد .از دیرباز فکر اندیشمندان را به خودمشغول داشته است .شاید نخستین کسی که این مسئله را مطرح نموده است، حکم یونانی قبل از میلاد ارسطو 332-384 - ق.م - می باشد .و به گفته بعضی از دانشمندان نخستین بار، این مسأله در میان فلاسفه و حکماء هند مطرح بوده است و پس از آن دانشمندان مصری مسأله را مورد بحث قرار داده اند، تا انکه در 500 سال قبل از میلاد، دامنه علوم و معارف به سرزمین یونان کشیده شد و حکماء یونان افکار خود را در این مسئله به کار گرفتند و نتیجه کاوشهای فکریشان را در اختیار بشر قرار داده اند .
از سخنانی که از بقراط 469-399 - ق.م - و - افلاطون 437-427ق .م - نقل شده است، چنین بر می آید که این استاد و شاگرد جانب جبر را در این مسأله اختیار کرده اند و هر گونه اختیار را از انسان در انجام کارها نفی نموده اند تا آنکه آفتاب اسلام و دانشمندان اسلامی یک تاز میدان علوم و معارف شدند و مسأله جبر و تفویض نیز در صدر مسائل علمی و اعتقادی مورد بحث و گفتگو قرار گرفت و مذاهب و نحله های مختلفی به وجود آمده، اشاعره مذهب جبر و معتزله مذهب تفویض و علمای امامیه را عقیده بر آن است که« لاجبر و لا تفویض بل الامربین الامرین »نه جبر است و نه تفویض بلکه چیزی بین آن دو است .این مسئله از قدیم الایام مورد توجه همه یااکثریت افراد بشر بوده و هر یک از آنان در حدود استعداد خود به تحلیل آن پرداخته است .ادبیات کهن فارسی نیز، بیانگر عقائد مردم پیرامون همین مسئله است، یکی از نظریه جبر طرفداری می کند و گناه را به گردن کوکب بخت می افکند و می گوید :
کوکب بخت مرا هیچ منجم نشناخت یارب از مادر گیتی به چه طالع زادم
و یا دیگری ماجرا را به گردن بخت و شانس انداخته، این چنین می سراید :
گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد
در حالی که ناصر خسرو برخلاف آن می اندیشد و می گوید :
تو خود گر کنی اختر خویش را بد مدار از فلک چشم نیک اختری را
مکتب جبر و اختیار در گذر زمان به صورتهای گوناگون و با انگیزه های مختلف ظهور و بروز نمود و مکاتب مختلفی به وجود آمد. - گلپایگانی،28، - 1368که بحث مفصل پیرامون آن ما را از مقصود اصلی باز می دارد و ما در اینجا فقط نگاهی گذرا به آنها خواهیم داشت .
انگیزه های گرایش به جبر
