بخشی از مقاله
چکیده
با بررسی هنر اسلامی مشاهده میکنیم که هنرمند مسلمان در بیان روایت خود از عالم معنا همواره از نور و رنگ بهرههای بسیار برده است، در صورتی که مطالعات انجام شده بر روی آثار اسلامی بیشتر به جنبههای مادی و ظاهری موضوع پرداختهاند. پژوهش حاضر با هدف مطالعه ویژگی و کیفیت بصری نور و رنگ در مسجد نصیر الملک، از منظر حکمای اشراق، بویژه سهروردی، انجام گرفته است.
مکتب و اندیشه اسلامی حامل پیام بندگی در محضر خالق هستی است و هنرمند مسلمان سعی نموده است، توسط هنر و معماری اسلامی اندیشه خویش را در ترویج این پیام به کار گیرد. در این پژوهش سعی شده است تا با بررسی موردی مسجد نصیر الملک از دیدگاه اشراقیون نشان دهد که هنرمند با درک بالای خود و با کمک گرفتن از مؤبفههای بصری همچون نور و رنگ، مخاطب را برای رسیدن به درکی عمیقتر یاری میرساند و سبب معنویت فضا و عروج روح میشود.
روش تحقیق حاضر توصیفی- مورد پژوهی است و با مطالعه کتابخانهای و میدانی اطلاعات گردآوری شده، بررسی و تحلیل گردیده است. در پایان میتوان دریافت که بهرهمندی از ویژگیهای معنایی، مخصوصاً نور و رنگ، برای طراحی معماری مساجد در پیامرسانی توحیدی موثر است و بستر مناسبی را برای ادراک مخاطب و تبلیغ اندیشه معنوی مهیا میسازد و بن مایه استفاده از این مؤلفههای بصری بر ما مکشوف میشود.
اهداف پژوهش:
· بررسی تأثیر آرای حکمای اشراق در کیفیت بصری معماری مسجد نصیرالملک.
· آشکار ساختن نقش مؤلفههای نور و رنگ در معنویت بخشی به فضای مسجد نصیرالمک
سوالات پژوهش:
· با توجه به آرا حکمی سهروردی نور و رنگ چه تأثیری بر فضای مسجد نصیر الملک میگذارد؟
· چه ارتباطی بین مؤلفههای نور و رنگ و معنویت حاکم بر فضای مسجد نصیرالملک وجود دارد؟
مقدمه:
اجسام نورانی، از دیرباز در جوامع بشری همواره مورد ستایش و احترام انسانها بوده تا جایی که حتی آنها را عبادت کرده و می پرستیدند. این توجه بیش از اندازه در بسیاری از فرهنگهای اولیه بشری و عقاید مذهبی متفاوت در طول زمان مشاهده شده است، در برخی جوامع، نور خورشید را نظارهگر بر همه چیز میدانسته و آن را سمبل روشنایی آسمان، نگاهبان پیمانها، محافظ نیکوکاران در این جهان و در آخرت و بالاتر از هر چیز دشمن تاریکی و خداوند نبرد و پیروزیها قرار میدادند. نور در اغلب ادیان منشأ تمام پاکیها و نیکیهاست؛ در اسلام نیز نور تجلی گاه ذات می باشد. در واقع نور یکی از اساسیترین و ضروریترین پدیدهها در زندگی انسان است که محیط زندگی را فرا گرفته است، نور همواره در معماری، حسی عرفانی به فضا به ویژه فضاهای مذهبی میدهد.
»نور در فضاهای معنوی نمادی بسیار مهم و پنهان است که در بوجود آوردن فضای روحانی تأثیر بسزایی دارد که نمادی از عقل الهی و نشانه عالم لایتناهی و فضای معنوی میباشد. حضور نور در معماری اسلامی، به ویژه مسجد که خانه اوست، تجلی مییابد. نور در حکمت اشراق چیزی جز ظهور نیست و این جز در نگاه عارفانه به توحید نمیتواند تجلی یابد. نور بر کیفیت فضا تأثیر گذاشته، علاوه بر روشنایی، بعد عرفان و معنویت را آشکار میسازد و در این میان مسجد که برترین تجلیگاه معماری قدسی مسلمانان است، جایگاه مناسبی برای سوق روح انسان به سوی نور مطلق محسوب میشود.
فضای عبادی جایی است که مومن با خلوص و نیت پاک وارد آنجا میشود تا با معبود خود راز و نیاز نماید و در این بین معنویت فضا از کالبد پیشی گرفته و هنرمندی معمار را میطلبد
مسجد نصیرالملک دارای پنجرههایی با شیشههای رنگی است که در میان مساجد ایران نمونه منحصر به فردی است و این مسجد را از دیگر ابنیه مذهبی جدا میکند و تلألو نور به کمک این شیشههای رنگی فضایی معنوی و روحانی را برای مخاطب فراهم کرده است. اهداف کلی در این پژوهش بررسی ویژگیها و کیفیت بصری در ساخت شیشههای رنگی پنجرههای مسجد نصیرالملک، از منظر حکمای اشراق، بویژه سهروردی، است. در این مقاله به اهمیت استفاده از شیشههای رنگی و نور به عنوان بستری مناسب برای ادراک مخاطب در فضای مسجد نصیر الملک پرداخته شده است.
پیشینه پژوهش:
فقدان مطالعات نظری درباره تزئینات مساجد از بعد حکمی، سبب شده است که تحقیق علمی و نظاممند درباره آن امری دشوار گردد. بر اساس مطالعات نگارندگان این جستار، در منابع و مراجع فارسی تحقیق قابل توجهی در خصوص مسجد نصیر الملک انجام نگرفته است. به طور کلی مطالبی که در این خصوص نگاشتهشده عموماً به مساجد دوره صفویه و علل خصوص مسجد شیخ لطف الله پرداخته است.
از جمله میتوان به پژوهشهای نادر اردلان و لاله بختیار در کتاب حس وحدت - 1391 - ، محمد حسن سمسار و یحیی ذکاء، در دایره المعارف بزرگ اسلامی - - 1381، محمد یوسف کیانی درکتاب تزیینات وابسته به معماری دوران اسلامی - 1376 - ، پژوهش حسن سجادزاده و مهیا سلطانی در بررسی اهمیت نور در معماری اسلامی: نمونه موردی مسجد شیخ لطف الله - 1393 - ، پژوهش محسن احمدی در بازشناسی نقش نور در معماری مساجد دوره صفویه: نمونه موردی مسجد شیخ لطف الله - 1392 - ، پژوهش حسنعلی پورمند و الهام پرویزی در تجلی عالم مثال در تزئینات معماری عصر صفوی: نمونه موردی مسجد امام اصفهان - 1391 - اشاره کرد.
روش پژوهش:
روش کلی تحقیق حاضر بر مبنای ماهیت مورد پژوهشی و نوع آن بنیادی و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کیفی میباشد. شیوه جمعآوری اطلاعات به شیوه اسنادی، بر اساس مطالعه کتابخانهای بوده است، به این معنا که تصاویر مختلف از اینترنت استخراج شدهاند. اطلاعات تاریخی و حکمی مرتبط با موضوع نیز از اینترنت و کتابهای مختلف جمع آوری شدهاند. در فرآیند تحلیل نیز پس از توصیف وجوه پدیداری بنا و ویژگیهای نور در آن، انطباق میان ویژگیهای پدیداری بنای نصیر الملک و اندیشه حکمی سهروردی بررسی خواهد شد.
-1 نور
-1-1جایگاه نور در زندگی
از دوران ما قبل تاریخ همواره اجسام نورانی که تجسمی از یک شیء زنده را در ذهن بیدار میکردند، توسط بشر مورد ستایش و احترام قرار گرفته و مشتاقانه برایشان جشن میگرفتند، آنها را عبادت کرده و میپرستیدند؟ استفاده از عنصر نور در اغلب فرهنگهای اولیه بشری و در جوامعی با آداب و رسوم و عقاید مذهبی متفاوت همچنان در طول زمان مشاهده میشود. برخی از جوامع نور خورشید را در تشریفات مذهبی شان به کار میبردند و برخی دیگر درخشش اجسام نورانی را به عنوان عامل ایجاد فعل و انفعالاتی رمز آلود جهت دستیابی به حیطههایی ماورای دنیای زمینی تلقی میکردند؟ در اغلب ادیان نور نماد عقل الهی و منشأ تمامی پاکیها و نیکیهاست و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش همواره یک هدف نهایی میباشد -
-2-1نورشناسی در حکمت اشراق - سهروردی -
سهروردی فلسفه خود را حکمت اشراق نامید که به معنای درخشندگی و برآمدن آفتاب است. مکتب او هم فلسفه است و هم عرفان. فلسفه است از این جهت که به عقل اعتقاد دارد؛ اما عقل را تنها مرجع شناخت نمیداند. عرفان است از این نظر که کشف و شهود و اشراق را شریفترین و بلند مرتبهترین مرحله شناخت میشناسد. بنا بر نظر سهروردی واقعیتهای مختلف، چیزی غیر از نور نیستند که از لحاظ شدت و ضعف با یکدیگر تفاوت دارند.
حقیقت این است که همه چیزها به وسیله نور آشکار میشود وبه همین دلیل، بایستی به وسیله آن تعریف شود. نور محض که سهروردی آن را »نورالانوار« نامیده است، حقیقت الهی است که روشنی آن به علت شدت نورانیت و فیض، بی منتهاست. نور اعلی منبع هر وجود است؛ چراکه جهان در همهی درجات واقعیت خود، چیزی جز درجات مختلف نور و ظلمت نیست. سهروردی در این باره چنین میگوید: »ذات نخستین نور مطلق یعنی خدا، پیوسته نورافشانی - اشراق - میکند و از همین راه، متجلی میشود وهمهی چیزها را به وجود میآورد
