مقاله جستاری بر پیوند طراحی صنعتی و معماری

چکیده:

محیط پیرامون انسانها متشکل از ابنیه و اشیای مختلفی است که به صورت ترکیبی نیازهای او را مرتفع میسازند. امروزه این دو حوزه با عناوین معماری و طراحیصنعتی از هم منفک میشود. طراحی صنعتی به نسبت معماری رشته جدیدتری است که آغاز آن از لحاظ آکادمیک به قرن بیستم بازمیگردد. حوزههای مشترک متعددی بین معماری و طراحیصنعتی وجود دارد؛ به طوریکه برخی چون کپریلیونه طراحیصنعتی را فرزند معماری میداند. در طول تاریخ نیز معماران بسیاری در زمینه طراحی محصولات فعالیت داشتند و بالعکس. در این مقاله پیوند طراحیصنعتی و معماری از منظری جدید و از سه دیدگاه هنری، فرهنگی و تفکر اسلامی مورد بررسی قرار میگیرد.

معماری و طراحیصنعتی هر دو انشعابی از تفکر طراحی هستند و از مسیر مشابهی به حل مسایل میپردازند. طراحصنعتی در طراحی تولیدات صنعتی همان نقشی را دارد که معمار در طراحی ساختمان دارد. طراحان-صنعتی و معماران هر دو قادر به تاثیرگذاری در حیطه فرهنگ هستند، همانگونه که از آن نیز متاثرند. در نهایت حوزه تفکر اسلامی در این جستار مورد بررسی قرار گرفتهاست. ولی آنگونه که معماری پس از ظهور اسلام غنا یافته و عرصههای جدیدی در طراحی آن گشوده شد، طراحی صنعتی در تعامل با فرهنگ اسلامی دچار مشکل بوده و نیاز است تا از دستاوردهای پیوند معماری و اسلام در جهت رشد و تطبیق خود استفاده کند.

کلمات کلیدی: معماری، طراحیصنعتی، هنر، فرهنگ، اسلام

1  مقدمه

محیط پیرامون ما متشکل از ابنیه و اشیای مختلفی است که از آنها استفاده میکنیم. هیچ ساختمانی بدون حضور وسایل و تجهیزات کامل نبوده و اشیای بسیاری نیز بدون وجود ساختمان استفاده نخواهند داشت. در واقع دنیای اطراف ما آکنده از وسایل و مصنوعاتی است که بشر برای راحتی و آسایش خود ساخته است و هرکدام از آن ها توسط فرد یا گروهی طراحی و ساخته شده است. - Cross, 2000, p.20 - امروزه متخصصین طراحی ابنیه و ساختمان را معمار و حرفهای که به طراحی اشیا میپردازد را طراحی صنعتی مینامند. طراحی صنعتی که رشتهای جدید و نوپا است، حوزه اشتراک با شاخههای متعددی چون مهندسی و مدیریت دارد.

تحقیقاتی پیرامون تعریف روابط بینرشتهای به خصوص در رابطه با طراحی صنعتی و مهندسی انجام شدهاست. سارا پرسون1 در مقالات متعددی از دانشگاه سوئد به بررسی روابط بین طراحی و مهندسی پرداختهاست. - Persson, 2002 - الیف کوکابیک 2 طی پایان نامه ارشد خود در دانشگاه ایزمیر ترکیه به بررسی جنبههای مهندسی در رشته طراحی صنعتی پرداختهاست. - - Kocabiyik, 2004 در حوزه معماری و طراحی صنعتی بیشتر تحقیقات پیرامون مبلمان و طراحی داخلی که از عناصر مشترک این دو حرفه هستند، معطوف است. البته طراحی صنعتی و معماری ریشهای مشترک دارند و هر دو برخواسته از حوزه طراحی میباشند و معماران بسیاری وجود دارند که حوزه فعالیتشان در طراحی صنعتی نیز بوده و بالعکس.

این تحقیق بررسی این رابطه را از نگاهی بنیادین و نه صرفا موردی-آنچنان که تاکنون انجام شدهاست-و به ویژه با تمرکز بر فلسفه اسلامی و حضور تفکر اسلامی در معماری و طراحی صنعتی بررسی میکند. ظهور اسلام دوره تاریخی جدیدی را در کشورهای اسلامی ایجاد کرد که در میان هنرها، معماری از جمله بیشترین تاثیر را از تفکرات اسلامی به ارمغان گرفته است. بررسی رابطه بین معماری و طراحی صنعتی از این منظر، میتواند راهگشای ما در کشف جایگاه تفکر اسلامی در طراحی صنعتی و فهم چگونگی ارتباط فی-مابین آنها باشد. بنابراین ارتباط حوزه معماری و طراحی صنعتی از سه دیدگاه هنر، فرهنگ و اسلام مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

2 مروری بر طراحی صنعتی

طراحی صنعتی رشتهی جوانی است که به تدریج پس از شروع انقلاب صنعتی به وجود آمد. قبل از انقلاب صنعتی ابزار و وسایل مورد نیاز بشر با روشهای دستی و سنتی تولید میشد ، صنعتگر به سفارش کارفرما وسیله را میساخت و طراح همان صنعتگر بود که در اکثر موارد نقش هنرمند را نیز ایفا میکرد. در قرن نوزدهم، وقتی انقلاب صنعتی شدت گرفت، شکاف بین طراحی و تولید به منتها درجه خود رسید. - هسکت، 1376، ص. - 21 در این زمان هنوز طراحان به صنعت راه نیافته بودند و کارگران دخالتی در امورهنری نداشتند و تولیدات صنعتی عاری از هرگونه زیبایی و هنر بودند. ماشین نه تنها سلیقه را در محصولات صنعتی از بین برده بود، بلکه سلیقه پیشه وران باقیمانده را نیز آشفته کرده بود. - پوزنز، 1356، ص. - 39 در این میان هنرمندانی بودند که به شدت به این اوضاع اعتراض داشتند.

موثرترین دیدگاه انتقادی را جان راسکین3 و ویلیام موریس4 داشتند. آنها صنعت و محصولاتش را به دلیل قربانی کردن ارزش های انسانی کاملا محکوم میکردند. بدین ترتیب نهضت هنر و پیشه تحت نفوذ موریس و نفرت وی از روشهای تولید جدید شکل گرفت. این حرکت سعی در بازگشت به صنایع و هنرهای دستی نمود. محصولاتی که به این ترتیب ساخته شدند، قیمت بالایی داشتند اما موفقیتشان صنعتگران را بر این داشت تا نمونههای جدیدی ارایه دهند. این حالتی از تولد دوباره هنرهای تزیینی بود. نهضت هنر و پیشه باعث احیای پیشهوری هنری به جای هنر صنعتی گردید . بعدها برخی از پیروان موریس مانند اشبی5 مرام نهضت هنر و پیشه را پشت سر گذاشتند و قواعد اصولی و بنیادی نهضت مدرن را پذیرفتند. - Crane, 1892, p.75 -

به این ترتیب کم کم پذیرش محتاطانه ماشین پیش آمد. اولین معمارانی که ماشین را تحسین کرده، خصوصیات اصلی آن را شناختند و اثرات آن را در رابطه موجود بین تزیینات ، معماری  طراحی مورد توجه قرار دادند، دو اتریشی به نامهای اتو واگنر6  آدولف لوس7 ، دو آمریکایی به نام های لویس سالیوان8 و فرانک لوید رایت9 و یک بلژیکی به نام وان دوولد10 بودند. بدین ترتیب رفته رفته تلاشهایی برای دستیابی به نوعی زیبایی-شناسی ماشینی صورت گرفت. یکی از افراد شاخص در تدوین اشاعه این نوع زیبایی شناسی فرانک لوید رایت شاگرد سالیوان بود. سالیوان معتقد بود که فرم از کارکرد پیروی می-کند و به دنبال بیان مفهومی از یکپارچگی اساسی در معماری بود که در آن کارکرد،

ساختار و تزیین با هم ادغام شوند تا جلوهای هنری و متناسب با عصر جدید ارایه کنند. رایت این مفهوم اساسی را پذیرفت و توسعه داد. - هسکت، 1376، ص. - 75 حرکت مهم بعدی تاسیس مدرسه باهاوس توسط والتر گریپیوس11 در سال 1919 در وایمار آلمان بود. این مدرسه که از ترکیب دو مدرسه هنرها و پیشهها به وجود آمد، یک مکتب معماری و هنر کاربردی بود که در آن معماران، استادکاران فنون و نقاشان آبستره همگی در جوی مملو از تشریک مساعی برای ایجاد روحیهای جدید در ساختمان به فعالیت می-پرداختند. ساختمان برای گریپیوس کلمهای پر معنی بود. او عقیده داشت که تمامی هنر تا آنجا که سالم و معقول است در خدمت ساختمان است و معمار، هنرمند و صنعتگر باید به وحدت برسند و همه در درجه اول یک صنعتگر باشند. . - Chen & He, 2003, pp.323-328 -

به این ترتیب رفته رفته طراحی صنعتی شکل آکادمیک به خود گرفت. در حالی که طراحی صنعتی به صورت حرفه ای از اوایل قرن بیستم شکل گرفت. در واقع پس از جنگ جهانی اول و رکود حاصل از آن که منجر به رقابت شدید ب ین شرکتهای تولیدی گردیده بود، ضرورت وجود بخش تخصصی طراحی در فعالیتهای صنعتی و تجاری آشکار شد. طراحی صنعتی در قلمرو خود به شکل های مختلفی تعریف شده است . تعریف انجمن بین المللی جامعه طراحی صنعتی که سازمان های حرفهای طراحان را در سطح جهانی طبقهبندی نموده ، این است که : طراحی یک فعالیت خلاقانه است که هدف آن تعیین کیفیت وسایلی است که به روشهای صنعتی تولید شدهاند و منظور از کیفیتها روابط ساختاری ،کاربردی و فرمی است. - ICSID, - 2016

یک محصول طراحی صنعتی آمیخته ای از تفکرات طراح در جهت فرم و مسایل زیبایی شناسانه ، فاکتورهای ارگونومی ، عملکرد مناسب ، روش های ساخت ، تولید مقرون به صرفه و عوامل محیطی است. عوامل محیطی به لحاظ عملکرد محصول و همچنین از بین بردن آن بعد از پایان عمر مفید محصول بسیار حایز اهمیت است. - - Hurst, 1999, p.12 بنابراین بجاست به طراح به عنوان یک کاشف و جست و جوگر نگاه شود که به دنبال کشف یک گنج کشف نشده است که همان تصویر کلی از راه حلی راضی کننده در قالب طرحی جدید است. - Jones, 1981, p.8 -

3 پیوندهای طراحی صنعتی و معماری در حوزه هنر

با بررسی گذرایی که بر روند شکل گیری طراحی صنعتی انجام شد میتوان گفت که از یک نگاه، اصل و ریشه طراحی صنعتی در دنیای معماری است. به گفته پروفسور کپریلیونه: معماری فرزندی به نام طراحی صنعتی دارد که میخواهد در عین ارتباط با رشتههای دیگر استقلال خود را حفظ کند. - کاپریلیونه، - 1380 اگرچه این دیدگاه در حال حاضر طرفداران چندانی ندارد و طراحی به عنوان یک حوزه مستقل معرفی میشود.

ویلیام موریس معماری را شامل تمام محیط فیزیکی میداند که زندگی بشر را احاطه کرده و انسان به عنوان عضو یک جامعه متمدن نمیتواند از این حیطه خارج شود. او معماری را مجموعه تغییر و تحولات مثبتی میداند که هماهنگ با احتیاجات بشر روی زمین ایجاد شده و تنها صحراهای دست نخورده از آن مستثنی هستند. - بنه ولو، 1353، ص. - 11 بیشتر تولیداتی که در این حیطه قرار میگیرند موضوعات مورد مطالعه طراحی صنعتی هستند. با یک تقسیمبندی کلی می-توان نتیجه کار طراحان صنعتی را در فضاهای خارجی به صورت مبلمان شهری و در فضاهای داخلی اعم از مسکونی، اداری و غیره به صورت مبلمان، اشیا و دیگر وسایل و تولیدات