بخشی از مقاله
.1 چکیده
مدیریت منابع آب و خاك از جمله مهمترین ارکان پدافند زیستی است. نگرشی در مبانی توسعه متعارف - ناپایدار - بیانگر آن است که این نوع توسعه، به دلیل مشکلاتی از جمله: آلودگی، تنزیل منابع آبی، فرسایش خاك و نابودي تنوع زیستی مورد تردید جدي قرار گرفته و نیازمند بازنگري است. براي عبور از این موانع راهکارهایی نظیر: جلوگیري از فرسایش خاك، کاهش اثرات سموم، جلوگیري از آب شستگی و آسیب به ماده آلی خاك، خاکورزي حفاظتی، گسترش کشت گلخانه اي، استفاده از زئولیت براي حفظ منابع خاك، بکارگیري سدهاي زیرزمینی و حفظ منابع توسط کشاورزي ارگانیک ارائه شده است.
.2 مقدمه و هدف
اصطلاح توسعه پایدار یا پایا در اوایل سالهاي دهه 1970 درباره ي محیط و توسعه بکار رفت. توسعه ي پایدار فرآیندي است براي بدست آوردن پایداري در هر فعالیتی که نیاز به منابع و جایگزینی سریع و یکپارچه آن وجود دارد. یکی از مهمترین بخش هاي توسعه پایدار، پایداري اکولوژیکی است که پیروان این نگرش معتقدند ساختار موجود درجوامع امروزي ناپایدار بوده و براي رسیدن به توسعه پایدار بایستی در ساختار سیستم هاي سیاسی، اقتصادي و اجتماعی موجود تغییراتی داده شود.
پایداري اکولوژیکی ضمن ارائه راه حل هایی که در ابتدا نیازمند تجدید نظر در ارتباط با کشاورزي، مسکن، انرژي، طراحی شهري، حمل ونقل، اقتصاد، خانواده، منابع مصرفی، جنگلداري، بیابانها و ارزشهاي اصلی زندگی می باشد، معتقد به برخورد با مشکلات به صورت اساسی و ریشه اي بوده و تکنولوژي را نفی نمیکند، بلکه آن را جزئی از طبیعت میداند که باید با طبیعت عمل کند. باتوجه به مبانی پیش گفته، در این مقاله سعی شده است تا به معرفی اصول پایداري در کشاورزي پرداخته و نحوه حفاظت غیرعامل از زیرساخت ها را بیان نمائیم.
پایداري در کشاورزي، اساساً به حفظ ظرفیت باروري همراه با استمرار بقاي منابع پایه گفته میشود. پایداري در کشاورزي یک موضوع کاملاَ پویاست و میتواند در طول زمان دچار اصلاح و تغییر شود ولی آنچه درون این پویایی همیشه ثابت بوده است، نیازهاي انسانی، کیفیت محیط زیست، درآمد کافی و قابلیت دسترسی به غذا است. بنابراین کشاورزي پایدار آن نوع کشاورزي است که بتواند نیازهاي متغیر انسانی را بر طرف نماید، قابلیت دسترسی به غذا را افزایش دهد، درآمد مناسب براي همه به خصوص کشاورزان خردهپا ایجاد نماید، از محیط زیست و منابع طبیعی حفاظت نموده و کیفیت آن را ارتقاء دهد.
.3 تئوري و پیشینه
تا قبل از اجراي اصلاحات ارضی در سال 1342 و دگرگون شدن ساختار جامعه روستایی، مدیریت منابع آب و خاك توسط عوامل محلی صورت میگرفت. اما در نتیجه ي اصلاحات ارضی، عناصري جدید وارد حیات اجتماعی و اقتصادي روستاها شدند که مهمترین آن، حضور دولت و نهادهاي دولتی بود. تضعیف تدریجی نظام هاي سنتی در سطح روستاها حاصل این تغییرات غیر درونزا بود. بروز مشکلات ذیل، از جمله ي این خطاها میباشد:
- هزینه هاي حفاظت از منابع آب و خاك و حفظ شرایط موجود سال به سال افزایش یافته و این امر دولت را از وظیفه مهمتر که سرمایهگذاري در توسعه منابع و پروژههاي زیربنایی است تا حدود زیادي باز داشته است.
- کشاورزان در طول زمان آموخته اند که میبایست تمام نیازهاي خود را از دولت درخواست کنند و دولت را پاسخگوي تمام کمی و کاستیهاي خود بدانند.
- با توجه به افزایش جمعیت و گسترش ابعاد کار، پیچیدگیهاي فنی ناشی از کاربرد فنآوريهاي جدید، فرصتهاي لازم براي اصلاحات تدریجی در نظامهاي سنتی، متناسب با زمان و نیازمنديهاي روز از دست رفته است. حدود سه دهه قبل همزمان با تحولات بنیانی در برنامههاي توسعه جهانی، آرمانهاي انقلاب اسلامی در ایران بعنوان میدان دار حرکت هاي تولیدي قرار گرفت و سیاست هاي خودکفایی و خود اتکایی، جایگزین اتکا به دولت گردید و گام هاي مثبتی در این جهت برداشته شد.
لیکن در این حرکت روش شناسی معینی اختیار نشد و اصولاً در قالب تعریف شده و نظام مندي قرار نگرفت. بنابراین بستر هاي جدید براي ایجاد و تقویت نظام اجتماعی مناسب در روستاها بتدریج از دست رفت. پس از آن نیز علیرغم رویکردهاي تمرکز زدایی در برنامه هاي توسعه اول تا پنجم، بعلت گردش در دور باطل - برنامه ریزي یک سویه از بالا به پایین، بی برنامگی از پایین به بالا - و نیز بدلیل تعدد متولیان آب و خاك، برنامه ریزي منسجمی در این راستا انجام نیافته و گاها هدفگذاري هاي متضادي از جانب دستگاه هاي حاکمیتی در پیش گرفته شد.
.4 مواد و روش ها
پژوهش حاضر، پژوهشی کیفی است که مبتنی بر تجمیع تجارب نگارندگان و یافته هاي علمی بوده که با تلفیق مفاهیم آکادمیک و برداشت هاي میدانی در طول سالیان، عوامل موثر - غیرعامل - بر مدیریت منابع آب و خاك منجر به توسعه پایدار را مورد مطالعه قرار داده است. از دیگر سو، با بررسی میزان تأثیر هر یک از عوامل پیش گفته، عملکرد واقعی تئوري هاي مختلف را در پایین ترین سطح استخراج و مزایا و معایب احتمالی آنها را در اقلیم مورد مداقه قرار داده است.
.5 نتایج و بحث
بحث مدیریت منابع آب و خاك بر مبناي مفاهیم پدافند غیرعامل - پدافند زیستی - و عوامل دخیل در آسیب زائی در چندین بخش قابل بررسی و دسته بندي است که به ترتیب، هر عامل بهمراه مخاطرات ناشی از آن ذکر و راه حل هایی نیز براي مقابله - غیرعامل - ارائه میگردد:
1-1-5 فرسایش خاك
فرسایش خاك یکی از مباحث مهم در زمینه توسعه پایدار کشاورزي و مسائل زیست محیطی است. این مسئله در اوضاع کنونی مورد توجه سیاستگذاران بوده و یکی از چالشهاي اصلی جهان به ویژه در بخش کشاورزي به شمار میرود. در مورد تاثیر انسان بر خاك باید گفت که انسان با تبدیل زمین هاي طبیعی به زمین هاي زراعی از طریق ایجاد پادگانه یا تراس و...، اصلاح خاك هاي شور، زهکشی زمین هاي مرطوب، آبیاري، تغییر در نوع کشت و پوشش گیاهی و... در تشکیل و تکامل خاك موثر است.
از طرفی همان گونه که انسان در تکامل خاك نقش داشته است در تخریب و فرسایش خاك نیز نقش بسزایی دارد. فرسایش خاك یک معضل براي کشاورزي در نواحی استوایی و نیمه خشک می باشد و به علت اثرات دراز مدت بر روي حاصلخیزي خاك و کشاورزي پایدار، از اهمیت بسزائی برخودار است . فرسایش خاك با رسوبگذاري، آلودگی و تشدید سیلاب ها باعث وارد آمدن صدمات محیطی می شود.
طبق اظهار نظر فورنیه کارشناس فرانسوي، از مناطق آبخیز و آبگیر کره زمین در هر سال به طور متوسط نزدیک 76 میلیارد تن خاك بر اثر فرسایش از ن دست می رود. فرسایش خاك در ایران نیز بسیار شدید است. در نقاط شمالی و شمال شرقی و شمال غربی و همچنین در مناطق کوهستانی بیشتر فرسایش آبی و در نقاط مرکزي و جنوبی و جنوب شرقی فرسایش آبی و بادي حکم فرماست. گل آلود بودن کلیه ي رودهاي کشور در مواقع بارندگی و آب شدن برف ها از علائم فرسایش شدید خاك است.
طبق آمارهاي موجود ارقام مربوط به میزان تخریب خاك در سالهاي 1350، 1360 و 1370 به ترتیب 1، 2/1 و 5/5 میلیارد تن در سال می باشد. کارگاه مدیریت و کنترل سیل و فرسایش خاك - 1377 - بیان می دارد که وجود رسوب سالیانه حدود یکصد میلیون مترمکعب خاك در پشت سد هاي کشور دلیل روشنی بر بالا بودن تخریب اراضی در حوزه هاي بالادست سدها است. نکته حائز اهمیت آنجاست که فرسایش خاك آثار زیان باري از قبیل: کاهش حاصلخیزي خاك، کاهش آب هاي زیر زمینی، کاهش و نوسان آب هاي سطحی، پر شدن سریع سدها، ایجاد سیلاب هاي خطرناك و طوفان هاي ماسه اي، اثرات نامطلوب اقتصادي و... دارد که تلفیق آن با حجم بالاي فرسایش، خطري جدي براي توسعه پایدار کشاورزي بشمار می رود.
2-1-5 راه حلهاي متعارف جلوگیري از فرسایش خاك
رعایت اصول صحیح کشاورزي تا اندازه اي از فرسایش خاك توسط عامل انسانی جلوگیري به عمل می آورد. این اقدامات که با توصیه و راهنمایی واحدهاي مختلف حاکمیتی به ویژه موسسه تحقیقات خاك وآب انجام شده عبارتند از:
رعایت تناوب صحیح در کشاورزي
عدم استفاده از زمین هاي با شیب زیاد براي امور زراعی
عدم کاشت زمین هاي نامناسب و پر شیب در دامنه کوه ها به عنوان زمین زراعت دیمی
شخم زمین در جهت صحیح - خودداري از شخم زمین در جهت شیب زمین -
تراس بندي زمین هایی که شیب آن ها زیاد است
ایجاد مجاري انحرافی براي آب هاي زائد که باعث فرسایش خاك می شود
خالی نگذاشتن زمین - کاشتن گیاهان متناسب در فاصله زمانی دو محصول اصلی -
