بخشی از مقاله
چکیده
انسان اساسا به عنوان موجودی خلق شده است که تمایل به طبیعت داشته و ارتباط با طبیعت نه تنها تضمین کننده سلامت جسمانی او است بلکه از لحاظ روحی و روانی نیز تاثیر بسیار زیادی بر او دارد. این در حالی است که مجتمع های مسکونی که امروزه در ایران و به طور خاص در شهر شیراز ساخته می شوند، علاوه بر این که به این مهم بی توجه بوده اند، معماری بومی و اقلیم آن شهر را نیز به بوته فراموشی گذاشته اند. هدف این پژوهش، تدوین اصول طراحی مجتمع های مسکونی با رویکرد اکولوزیک در شهر شیراز است.
از آن جا که تاکید معماری اکولوژی بر هماهنگی با طبیعت، اقلیم و ویژگی های بومی منطقه است، از ویژگی های معماری بومی شهر شیراز در راستای تدوین اصول طراحی مجتمع های مسکونی برای این شهر بهره برده و با اصول و ویژگی های معماری اکولوژیک تطبیق داده شده است. روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی بوده و جمع آوری داده ها، به روش کتابخانه ای انجام شده است. در این پژوهش پس از شناسایی معماری اکولوژیک، مولفه های فرم - تیپولوژی بنا - درن گرایی، حیاط دار - ، نوع، جنس و رنگ مصالح، استفاده از عناصر طبیعت - ، عملکرد - مسکونی - و معنا - ایجاد هویت و حس تعلق - برای تدوین اصول طراحی مجتمعهای مسکونی در شهر شیراز درنظر گرفته شده است و با استفاده از آن مولفه ها و همچنین اصول و معیارهای معماری اکولوژیک در هماهنگی با معماری بومی شیراز، اصولی برای طراحی مجتمع مسکونی در این شهر تدوین گردیده است.
مقدمه
بشریت تاکنون با استشمار کردن زمین، کوچک کردن طبیعت و گسترش شهرها به عنوان سمبلی از تمدن خویش، انقلاب صنعتی خود و کشف سوخت های فسیلی و مسلح شدن با ابزار قدرتمند تکنولوژیکی بزرگترین فجایع اکولوژیکی و محیطی را همچون اختلال در لایه ازن، انقراض انواع نسلها، گسترش بیابانها، بارانهای اسیدی و... را رقم زده است. این فجایع، در اواخر قرن بیستم میلادی، انسان را وادار به تغییر نگرش در ارزشگذاری و تجدید نظر در ارتباطش با طبیعت و محیط پیرامون خویش نموده است.
همچنین با توجه به افزایش روز افزون حجم ساخت و ساز و گسترش شهرها همراه با افزایش جمعیت و مطرح بودن این صنعت به عنوان یکی از پر مصرفترین صنایع دنیا که بخش قابل توجهی از مصرف انرژی را به خود اختصاص داده است، رویکردهای نوینی در معماری همچون معماری سبز یا اکولوژیک و معماری پایدار، معماری بیوفیلیک، معماری کارآمد، معماری اقلیمی و... مطرح گردیده که نه بهعنوان یک سبک جدید، بلکه یک روش در تفکر طراحی، به هدف هماهنگی با طبیعت و کاهش آسیب بر محیط و منابع انرژی در طبیعت میباشند - اصغری، . - 1390 از طرفی، عدم توجه به نیاز های انسان در طراحی مجتمع های مسکونی، کیفیت پایین زندگی و عدم رضایتمندی افراد را به دنبال داشته است و این مهم سبب عدم پاسخدهی محیط های مسکونی شده است.
ارتقای کیفیت مجتمع های مسکونی، یکی از عوامل تأثیرگذار بر مطلوبیت محیطی در نظر گرفته می شود که می تواند کیفیت زندگی و رضایتمندی سا کنین مجموعه های مسکونی را تحت تأثیر قرار دهد. ارتقای کیفیت محیط زندگی، به معنای عرضه پاسخ های مناسب و متنوع از طریق محیط، به نیازهای متفاوت فیزیولوژیکی و روانشناختی کاربران است. هدف این پژوهش، بررسی معماری اکولوژیک و معماری بومی شیراز است تا با تطبیق آن ها به تدوین اصولی جهت طراحی مجتمع های مسکونی متناسب با اقلیم، طبیعت، جغرافیا و فرهنگ مردم شیراز ارائه گردد.
-2مبانی نظری پژوهش
1-2 اکولوژی
واژه ی "ecology"برای اولین بار توسط ارنست هیکل در سال 1866 با عنوان "okologic"برگرفته از واژه ی یونانی "oikos" ابداع گردید و در سال 1873 وارد زبان انگلیسی شد. هیکل برای اولین بار این اصطلاح را به عنوان "علمی جامع از رابطه ی ارگانیسم ها و محیط زیست" تعریف نمود - . - Fordin, 2001 واژه ی اکولوژی به عنوان یک اصطلاح دارای ریشه ی یونانی است. "Oikos" در یونانی به معنای خانه و "oikoememe" به معنای خانه ی تمام بشریت است .به طور کلی، اکولوژی، تعامل و رابطه بین ارگانیسمها - موجودات زنده - و محیط پیرامون آنها را مطالعه و بررسی می کند . محیط زیست نیز شامل خصوصیات فیزیکی است که از عوامل جاندار و غیر جاندار تشکیل شده است .
در واقع اکولوژی رشته ای گسترده، متشکل از بسیاری از زیر رشته ها مانند اکوفیزولوژی، اکولوژی تکاملی، اکولوژی رفتاری و اکولوژی معماری است - اصغری، :1390 . - 4 اکولوژی یا بومشناسی یعنی مطالعه در رابطه با توزیع میکروارگانیسم ها در یک محیط زیست می باشد و معمولا به اشتباه با محیط زیست طبیعی یا محیط گرایی به صورت مترادف به کار برده می شود. اما در عمل و در زمینه طراحی، طراحی زیستی به معنی یکپارچه سازی سامانه های زیستی مصنوع، با سامانه های طبیعی است.
به عبارت دیگر طراحی زیستی، بهره گیری از اصول طراحی اکولوژیکی و راهبردهایی جهت طراحی محیط مصنوع و شیوه زندگی است تا این که آن ها یکپارچه، بی ضرر و متناسب با طبیعت که زیست سپهر را نیز شامل می شود، گردد. اختلاف نظر بسیاری در زمینه طراحی زیستی - طراحی اکولوژیک - موجود است، این که طراحی تنها بخشی از مساله است که می تواند از طریق تکنولوژی حل گردد - حیدری، . - 1381 بسیاری از طراحان بر این باورند که اگر یک ساختمان را به انواع تجهیزات و ابزارآلات زیستی انباشته کند برای مثال کلکتورهای خورشیدی، توربین های بادی، فوتوولتاییک و ... بنای حاصله بنایی اکولوژیک خواهد بود. این امر از داشتن نگاه مهندسی به امور حاصل می گردد. که البته به هیچ وجه نگاهی درست نیست. این امر از یک درک اشتباه از معماری حاصل شده است.
نکته این جاست که برای دستیابی به یک طراحی اکولوژیکی به هیچ عنوان اجبار و اصراری به بهره گیری از این تجهیزات و امکانات وجود ندارد. پس چنین به نظر می رسد، طراحی سبز به معنای طراحی برای مصرف کم انرژی نیست. هدف نهایی طراحی زیستی یکپارچی کامل با طبیعت با استفاده از طراحی است. در این میدان دو دیدگاه مقابل و متفات بین نگرش مهندسی و اکولوژی موجود است - عزیزی، . - 1389 در نگرش مهندسی طراح کار را از انتها آغاز می کند، یعنی تصوری مشخص از نتایج مورد نظر از پیش تعیین شده با هدف بالا بردن بازدهی دارد. اما در نگرش اکولوژیکی، طراحی با شناخت و درک محیطی آغاز می گردد. طراحی زیستی، طراحی مسالمت امیز با طبیعت است. اهداف طراحی اکولوژی عبارت است از طراحی برای یکپارچه سازی محیطی بدون آسیب بر آن است. یکپارچه سازی با طبیعت در طراحی اکولوژیک در سه سطح صورت می گیرد:
.1 یکپارچه سازی فیزیکی: یکپارچه سازی وضعی، جغرافیایی و مکانی، محیط مصنوع با ویژگی های فیزیکی و فرآیندهای موجود در اکوسیستم می باشد.
.2 یکپارچه سازی سامان مند: یکپارچگی جریانات، عملکردها، اجرا و فرآیندهای محیط مصنوع می باشد در رایبطه با فرآیندها و عملکردهای اکوسیستم در جو زمین
.3 یکپارچه سازی موقتی: یکپارچگی نسبت به پایداری استفاده و مصرف منابع طبیعی. منظور استفاده پایدار و نسبت استفاده از منابع به طور آهسته و تدریجی و نه استفاده سریع و بی قید و بند منابع .
2-2 پایه های طراحی اکولوژی و مفاهیم طراحی
طراحی اکولوژیکی بایستی بر پایه مفهوم اکوسیستم باشد که اولین بار توسط آرتور جرج ترنسلی - 1955 - 1877 - در سال 1935 میلادی تدوین شد و توسط ایگن پی ادوم 2002-1913 بسط داده شد. اکوسیستم به صورت یک واحد مستقل در طبیعت در نظر گرفته می شود که شامل بخش های زنده و غیرزنده می باشد. مفهوم اکوسیستم هم از واژه اکولوژی استخراج می گردد که توسط زیست شناس آلمانی ارنست هنریش هیکل در سال 1866 میلادی ابداع گردید. مهم ترین ویژگی اکوسیستم این است که می تواند در هر مقیاس و اندازه ای باشد. هیچ سامانه ای در اکوسیستم بسته نمی باشد و بدین معنی است که تمامی اکوسیستم ها به وسیله جریانات انرژی و مصالح به هم مربوط می گردند.
هر سامانه ای برای خود جریانی از انرژی و مصالح را ترسیم می کند برای طراح ضروری است که مطالعه دقیقی بر روی بوم داشته باشد، چرا که درک دقیق بوم او را قادر می سازد تا اتصالات و فرآیندهایی که محیط زیست را می سازند بشناسد و در صدد حفظ آن برآیند - واتسون، . - 1386 حتی این بحث را می توان در جریان حرکتی موزه در نشر گرفت. این که می توان در مجنوعه با این الهام چرخش انرژی در طبیعت در نظر گرفت که در عمل نیز این گونه است. در شکل زیر اجزای اکوسیستم و ارتباط عناصر آن گنجانده شده است تا طراح را قادر می سازد قبل از آغاز هر کاری بتواند عوامل موثر بر طرح خود را دریابد .
3-2 معماری اکولوژیکی - زیست محیطی -
معماری اکولوژیک شیوه ای از طراحی است که ساخته های دست بشر را در ارتباطی سالم با محیط طبیعی و بیوسفر قرار دهد، به نحوی که کمترین آسیب و خطر را متوجه زیست بوم نمایند. اساس و محوریت نیز بر ویژگی های بومی و محیطی است. طراحی معماری با توجه به مفاهیم اکولوژیک درکی جامع و فراگیر از محیط را به همراه دارد و می تواند در شکل گیری ارزش ها و اهداف دخالت کند و دیدگاه و روش را در طراحی معماری تغییر دهد. رویکرد جدید به معماری سبز که طراحی ساختمان را در جهت استفاده بهینه از انرژی و به کارگیری مصالح بازیافت در ساخت بنا مورد توجه قرار می دهد، معماری براساس خصوصیات و الگوهای شکل زمین و توجه به جنبه های بومی هر مکان از مفاهیم اصلی کاربرد اکولوژی در طراحی معماری است که در مبانی معماری دو دهه اخیر بسط یافته است. براین اساس معماری اکولوژیک بر موارد زیر تاکید دارد.
-1 طراحی در جهت معنا دادن به مکان
-2 بدست آوردن راه حل مشکلات و مسائل طراحی از محیط
-3 طراحی در جهت پاسخگویی به شرایط محیطی و مردم
-4 طراحی همراه با طبیعت
-5 ارزیابی اثرات طراحی بر محیط "ون درراین" اصول زیر را در معماری اکولوژیک تعریف می کند:
-1راه حل ها از خود مکان برمی خیزند.
-2 حسابرسی اکولوژیک و اطلاعاتی که منعکس کننده سود و زیان اکولوژیک است، برای اخذ تصمیم در طراحی مهم است.
-3 باید اجازه داد تا فرم ها و فرآیندهای طبیعی راهنمای طرح باشند.
طراحی معماری براساس معیارها و اصول اکولوژیک از ابعاد معماری پایدار است. تعاریف فوق بر مفهوم هویت محیطی تاکید دارد. هویت محیطی به گفته راپاپورت معلول کنش و واکنش های عامل انسان، محیط و فرهنگ است. بنابراین مشارکت مردم در طراحی معماری، شناخت عمیق توانمندی ها و محدودیت های محیط، توجه به معنا و نیز ارزش های فرهنگی در ترکیب و ارتباط بین عوامل و عناصر طراحی، در القای هویت محیطی نقش مهمی دارند. یعنی همان عاملی که در طراحی به شیوه بومی و سنتی غالب بوده است.
4-2 اهداف معماری اکولوژیک
امروزه درک نامناسبی از طراحی اکولوژیک وجود دارد در واقع موضوع ایجاد محیط مصنوع سالم، مشکلی نیست که بتوان آن را مانند بسیاری از مشکلات با بهره گیری از تکنولوژی های پیشرفته حل نمود. بسیاری از طراحان به غلط اعتقاد دارند که اگر یک ساختمان را به اندازه کافی به ابزارهای مکانیکی جذب انرژی های پاکی همچون سلول های خورشیدی و ژنراتورهای بادی و دیگر تجهیزات مدرن مجهز سازند به سرعت به طراحی اکولوژیک در طراحی خود دست یافته اند. حال آن که چنین رویکردی، تفاوتی عمده با طراحی اکولوژیک دارد، حرکت بوم شناسانه با حرکت مهندسی به سوی طراحی سبز متفاوت است.
در رویکرد صرفا مهندسی، اصولا از همان ابتدا هدف طراحی دستیابی به سود اقتصادی و بهره وری بیشتر اقتصادی از منابع و امکانات است، اما طراحی اکولوژیک که مدنظر ماست با بصیرت و دانش محیطی اغاز می شود و به روند دستیابی به هماهنگی با محیط ادامه میابد. بدین ترتیب شکل، محتوا و عملکرد سیستم های طراحی شده از همان آغاز می بایست به سوی هدف یکپارچگی بی خطر با محیط طبیعی هدایت شود که می توان گام های اولیه آن را از طریق ساخت محیط مصنوع به گونه ای مشابه طبیعت آغاز نمود.
اشاره گردید که هدف از معماری اکولوژیک، یکپارچگی بی خطر و ملایم با محیط است. در واقع در طراحی اکولوژیک روند و فعالیت های انسانی با روند الگوهای وسیع تر و تمایلات فیزیکی طبیعت هماهنگ شده اند. فرضیه حیاتی و پیامد غالب در طراحی اکولوژیک یکپارچگی تمامی سیستم های انسان ساخت با فرایندها و سیستم های طبیعی در بیوسفر است. اولین وظیفه ما در تلاش برای طراحی اکولوژیک اجتناب از ایجاد زوال در محیط و طراحی برای پایدار کردن آن است. نهایت تلاش در طراحی اکولوژیک بازگرداندن محیط به حالت اولیه - پیش از ایجاد آسیب ها و تخریب های ناشی از فعالیت های انسانی - می باشد .
5-2 عناصر اکولوژیک
عناصر زیست محیطی باید از منابع طبیعی با میزان حداقل فرآوری و پردازش، انتخاب شوند. آنها باید قابل تجزیه زیستی و قابل بازیافت باشند و همچنین به عنوان عناصر پاک و با حداقل مصرف انرژی محسوب گردند.
1-5-2عناصر پاک یا غیر آلاینده
مصالح و تکنولوژیهای مورد استفاده در این معماری باید از عناصر با آلایندگی پایین یا بدون آلایندگی انتخاب شوند.
