مقاله روش و مدل جای پای اکولوژیک در سنجش پایداری توسعه کلانشهر کرج

بخشی از مقاله

چکیده 

یکی از روش هایی که امروزه در سنجش پایداری کشورها، نواحی و شهرها مورد اسنفاده قرار می گیرد و میزان استفاده از منبع زیست توده توسط انسان ها را مورد بررسی قرار می دهد استفاده از تکنیک و روش جایپا هاست. روش جایچایاکولوژیک سنجشی از استفاده و بازگشت چرخه تولید منابع طبیعی زیستی مورد نیاز انسان از سطح بارور کره زمین است. و پیام آن توسعه پایدار است که فراتر از رفرمی ساده است. تغییر و تحول ساختاری بنیادی در جامعه صنعتی درگرو تغییر رویکرد همسو با ملاحظات بومشناختی است.

از این رو جای-پای اکولوژیکی از دو دیدگاه میتواند شاخص پایداری به شمار برود. نخست اینکه جایپایاکولوژیکی هزینههای بوم شناختی تامین تمام کالاها و خدمات جمعیت مصرفی انسان را محاسبه میکند و نشان میدهد که مردم نه تنها به طور مستقیم برای تولیدات کشاورزی احداث جادهها ساختمانسازی و غیره به زمین نیاز دارند، بلکه به طور غیرمستقیم نیز کالا و خدمات مورد نیاز انسانها از زمین تامین میشود، و دوم اینکه تفسیر جایپایاکولوژیکی به عنوان شاخص پایداری به معرفی ظرفیت تحمل منجر شده است.

شهر کرج که در سال 1385 دارای 030،386،1 نفر و طبق آمار رسمی سال 1390 دارای 626،614،1 نفر جمعیت می باشد، در حال حاضر پس از شهرهای تهران و مشهد و اصفهان بهعنوان چهارمین شهر پرجمعیت ایران است. این شهر پس از تهران بزرگترین شهر مهاجرپذیر ایران بوده و در عین حال جمعیت آن نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران جوانتر میباشد. کرج هماکنون با توجه به توسعه آن در دهههای اخیر و جمعیت و تغییرات سیاسی محدوده خود در حال حاضر بهعنوان یکی از کلانشهرهای ایران بهشمار میآید.

این تحقیق با هدف بررسی اثرات رشد شتابان جمعیتی، شهری و کالبدی، مصرفی و استفاده از ذخایر طبیعی پیرامونی شهر کرج، و با استفده از روش جایپایاکولوژیکی انجام شده است. تا پس از اعلام نتایج آن، توصیه و هشدار لازم به مسوولین و البته شهرنشینان آن ارائه گردد. نتایج تحقیق حاکی ار آن است که توسعه و رشد چهارمین کلانشهر فعلی کشور، منابع و زیرساختها را برای نسل-های آینده شهر و همچنین محیط پیرامونی آن، با خطر و مشکل مواجه کرده است، و مساحت و محیط خدمات رسان به شهر و شهروندان کرجی و تامین کننده توسعه آن بسیار بزرگتر از محدوده قانونی آن است.

مقدمه

امروزه شاخص جایپایاکولوژیکی در بسیاری از کشورهای جهان در سطوح ملی تا محلی استفاده میشود. این شاخص روش یکپارچه-ی مصرف منابع طبیعی و جذب ضایعات انسانی توسط طبیعت است. این شاخص به طور روشنی نشان میدهد که در کدام ناحیه و کجا بر منابع طبیعی فشار بیش از توان آن وارد میشود. - سرایی و همکار - 1388:16 این روش ابزاری است که به تدوین برنامه های درازمدت و پایداری زندگی یاری میرساند و نه تنها اهداف و راهبردهای آینده را جهت جلوگیری از تخریبها و نابرابریهای مادی بیان میکند بلکه تصمیمگیریهای نهادی را در مسیر و مجرای درست هدایت میکند. - ارجمندنیا - 1380:96 پیام اصلی جایپایاکولوژیکی توسعه پایدار است که خود فراتر از رفرمی ساده است.

تغییر و تحول ساختاری بنیادی در جامعه صنعتی در گرو تغییر رویکرد همسو با ملاحضات بومشناختی است. - حسین زاده دلیر و ساسانپور - 1387:13 از این رو جایپای اکولوژیکی از دو دیدگاه میتواند شاخص پایداری به شمار برود. نخست اینکه جایپایاکولوژیکی هزینههای بوم شناختی تامین تمام کالاها و خدمات جمعیت مصرفی انسان را محاسبه میکند و نشان میدهد که مردم نه تنها به طور مستقیم برای تولیدات کشاورزی احداث جادهها ساختمانسازی و غیره به زمین نیاز دارند به طور غیرمستقیم نیز کالا و خدمات مورد نیاز انسانها از زمین تامین میشود، دوم اینکه تفسیر جایپایاکولوژیکی به عنوان شاخص پایداری به معرفی ظرفیت تحمل منجر شده است.

مفهوم ردپای اکولوژیکی بر فرضهای زیر واقع شده است:

-1 مصرف غذا، مسکن، حمل و نقل، زیرساخت، کالاهای مصرفی، و خدمات توسط جمعیت، قابل سنجش است.

-2 مقدار مصرف جمعیت قابل تبدیل به زمین همارز مورد نیاز - مثل مقدار زمین کشاورزی تصرف شده، مقدار زمین جنگلی بریده شده و مقدار زمین اشغال شده بوسیله ساختمان سازی - برای تولید، رشد، صنعت، دفع زباله، حمل و نقل، زیرساخت، کالاهای مصرفی و خدمات مصرفی میباشد.

-3 مقدار زمین مورد استفاده برای تولید منابعی که توسط جمعیت مصرف میشود و دفع زبالههایی که تولید میگردد برابر است با ردپای اکولوژیکی آن جمعیت. 2 - ، - Seattle,2004 شهر کرج با طول جغرافیایی 51 درجه و 0 دقیقه و 30 ثانیه خاوری و عرض جغرافیایی 35 درجه و 48 دقیقه و 45 ثانیه شمالی - پل تاریخی کرج، ورودی جاده کرج-چالوس - ، با ارتفاع 1297 متر از سطح دریا - ایستگاه راه آهن - ، در فاصله 48 کیلومتری غرب شمالی تهران واقع شدهاست. این شهر با مساحتی معادل 175/400 کیلومتر مربع و حریمی به وسعت 178/900 کیلومتر مربع در دامنه رشته کوه البرز مرکزی قرار دارد و مرکز شهرستان کرج میباشد.

جمعیّت کرج در سال 1385 برابر با 030،386،1 نفر و در سال 1389 برابر با 000،605،1 نفر بودهاست و طبق آمار رسمی این جمعیت در سال 1390 ، به 626،614،1 نفر رسیده است که از این جهت در حال حاضر به عنوان یک کلانشهر، پس از شهرهای تهران و مشهد و اصفهان بهعنوان چهارمین شهر پرجمعیت ایران بهشمار میرود. رشد جمعیت کرج در دوره زمانی سالهای 1385 - 1390 معادل 3/10 درصد بوده است که در زمان خود یکی از بالاترین نرخ های رشد در میان کلانشهر ها بوده است. ضمن اینکه این شهر پس از تهران بزرگترین شهر مهاجرپذیر ایران بوده و نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران نیز، دارای جمعیت جوانی است.

مفاهیم و مبانی نظری

ابنزر هاوارد از جمله اولین کسانی بود که با انتشار کتاب باغ شهرهای فردا - 1989 - با استفاده از روشی مشتمل بر جزییات فراوان، یک استراتژی را برای حل مسائل شهر صنعتی مطرح نمود. استراتژی که میکوشید میان شهر و روستا، به روشی که امروزه ما آنرا پایدار مینامیم، تعادل ایجاد کند. - ویلر و بیتلی . - 7:1384 شهرسازان بعدی شامل ریموند آنوین، جان نولن، لوییس مامفورد، پاتریک آبروکرومبی، یان مک هارگ و پیتر کالتورپ، نیز در جستجوی راههای مختلف برای ایجاد این ایده اولیه بودهاند.

لوییس مامفورد در طول زندگانی طولانیاش نقش عمدهای در مردمی کردن ایدههای باغ شهر داشت. همانند هاوارد و گدس، مامفرد و همکاران وی در انجمن برنامهریزی منطقهای آمریکا - RPAA - در جستجوی پاسخ به مسائل شهر صنعتی پر ازدحام با طرفداری از تمرکز زدایی از جمعیت، به منظور تحقق تعادل بهتر میان شهر و روستا بودند - همان:. - 13 از اوایل قرن بیستم به بعد نگرانی از رشد سریع شهرهای صنعتی و آلودگیهای ناشی از آنها و افت کیفیت زندگی در آنها موجب تقویت و گسترش مطالعات درباره پایداری شهری گردید.

در این رابطه تحقیقات و نظریات افرادی چون آلدولئوپولد - 1949 - ، جینجیکوبز - 1961 - ، یان ال. مک هارگ - 1969 - ، آندره گوندر فرانک - - 1967 کمیته برانتلد - - 1987 کنفرانس ریودو ژانیرو - - 1992، بیانیه استانبول - - 1996، و اجلاس ژوهانسبورگ - 2002 - حائز اهمیت است. پیدایش مفهوم پایداری در دهه 1970 را می توان نتیجه رشد منطقی آگاهی تازهای نسبت به مسائل جهانی محیط زیست و توسعه دانست که به نوبه خود تحت تأثیر عواملی همچون اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست و توسعه که در سال 1972 در استکهلم برگزار گردیده بود.

تحولات نگرش در چند دهه اخیر در سطح مجامع جهانی عمدتاً پس از سال 1972و در سه مقطع به شرح جدول 1-2 نمایش داده شده است علاوه بر برگزاری کنفرانسها و صدور بیانیهها در سطح جهانی که نشانگر حساسیت موضوع توسعه پایدار به طور اعم و پایداری شهری به طور اخص میباشد، میتوان به تلاشهای فراوان و بدیع ماتیس واکرناگل و ویلیام ریز اشاره کرد. حاصل کار مشترک واکرناگل و ریز کتابی به نام »اثر زیست محیطی ماOur Ecological Foot - « - Print و معرفی روشی جدید و کمی برای ارزیابی توان زیست-محیطی فضاهای گوناگون موسوم به ردپایبومشاختی میباشد.

کتاب در 5 فصل به رشته تحریر در آمده و نویسندگان با طرح نگرانی متخصصان از قابلیت پایداری، چشمانداز مورد نظر خویش را تشریح میکنند. آنها با توضیح ردپایبومشناختی، مباحثی چون قدرت علم، تبعات تکنولوژی، رشد و موانع و محدودیتها و برنامهریزی برای آیندهای پایدار را موردتوجه قرار میدهند. نویسندگان شرایط لازم برای قابلیت پایداری را با ملاحظات انسانی و محیط بررسی میکنند، و شیوههای تجزیه و تحلیل آن را بیان مینمایند - ساسان پور،. - 12:1385 واکر ناگل - - 1990 معتقد است این کتاب ابزار برنامهریزی خاصی را که میتواند به درک و تفسیر مسائل مرتبط به پایداری در فعالیتهای عمومی کمک کند، تشریح میکند. این مقوله - ردپایبوم شناختی - جریانهایی از انرژی و مواد مهم اقتصادی تعریف شده و ارتباط آن با زمین و کاربری از طبیعت را توضیح میدهد.

این روش حدود دو دهه است که در بسیاری از نقاط دنیا به لحاظ بررسی اثرات زیستمحیطی توسعه مورد بهره قرار میگیرد و برای ارزیابی شاخصهای سنجش آن و تحلیل نتایج حاصله، بسیاری از موسسات و نهادهای بینالمللی و جهانی و حتی شرکتهای خصوصی فعالیت میکنند و نتایج آنها همه ساله مورد رصد و ارزیابی و ارائه به مجامع جهانی و علمی قرار میگیرد. این نتایج شامل: بررسی شاخصها و اعلام میزان جایپایاکولوژیکی نواحی و محلات - حتی در سطح دریاچهها و ... - شهرهای بزرگ، کلانشهرها، کشورها و حتی قارهها و مقایسه آنها با ظرفیت زیستی و اعلام متوسط جهانی آن میشود. که در این مورد میتوان گزارشهای جهانی " Ecological "Footprint Atlas و "Living Planet Report" و ... همچنین گزارشهای شهری، منطقهای و کشوری، همچون An Ecological footprint analysis of Hamburg و Ecological Footprints of Canadian و ... را نام برد.

در طول سالهای اخیر 20 - سال گذشته - شاخصی تحت عنوان ردپا در عرصه بررسی پایداری محیطی مطرح شده است. ردپایاکولوژیکی در سال 1995 توسط ریس و وایکرناگل و ردپایآبی در سال 2002 توسط هوکسترا و هانگ معرفی شدند و در این سالها توسعه یافتند. ردپایکربن با تنایج مشتق شده از مفهوم پتانسیل گرمایشی زمین - GWP - ، برای اولین بار در سال 2003 توسط هوگولد وارد مفاهیم و ادبیات علمی شد. ردپاهای دیگر هنوز بخوبی شناخته نشدهاند و نتایج آنها مورد تحلیل و قضاوت و راستی سنجی قرار نگرفته است.

مرور منابعی که توسط گالی و همکارانش در سال 2011 انجام گرفت نشان داد که مفاهیم عمده توسعه یافته در زمینه ردپاها عبارتند از ردپایاکولوژیکی، ردپایکربن و ردپایآبی که به عنوان گروه ردپاها معرفی شدهاند. البته ردپاهای دیگری نیز وجود دارند که اطلاعات اندکی از آنها وجود دارد که میتوان در این رسته به ردپاینیتروژن، ردپای اجتماعی و ردپای اقتصادی اشاره کرد. با مقایسه سرانه ظرفیتزیستی و سرانه جایپای ایران پی میبریم که جایپایاکولوژیک ایران بسیار بزرگتر از سرانه زیستیاش میباشد که این امر نشاندهنده مصرف بیش از حد از منابع و وابستگی به منابع دیگر مناطق جهان برای تامین نیازهای اکولوژیک ساکنان است. و همچنین بر اساس منطق روش جایپایاکولوژیک و نتایج به دست آمده میتوان گفت که وضعیت اکولوژیک ایران دارای ناپایداری است. البته باید به نکته قابل توجهی اشاره کرد، اینکه در سطح ملی و منطقهای میتوان ناپایداری اکولوژیک و کمبود ظرفیت زیستی را با مصادره منابع از مناطق پشتیبان جبران کرد.

- سارا شهانواز - محمود جمعهپور و همکارانش - 1391 - ، در بررسی وضعیت توسعه پایدار شهرستان رشت با استفاده از روش جایپایاکولوژیکی، این نتیجه را میگیرند که شهرستان رشت دارای ناپایداری اکولوژیک است. مصطفی یلوه - - 1391 در رساله دکتری خود در ارزیابی پایداری توسعه شهری با روش جایپای اکولوژیکی - شهر کرمانشاه - ، به این نتیجه میرسد که جایپایاکولوژیکی شهر کرمانشاه در گروههای مصرفی مواد غذایی، حمل ونقل، گرمایش گازهای طبیعی، آب، برق و زمین مورد نیاز برای دفع مواد زاید 1/82 هکتار بوده است، که مقایسه آن با فضاهای پشتیبانش، مانند شهرستان و استان، بیانگر این است که شهر کرمانشاه برای برآوردن نیازهای زیستی و پایدارای خویش متکی به منطقه ای فراتر از استان کرمانشاه است.

اکولوژیکی پایتخت کلانشهری تهران - 1390 - ، اعلام کردهاند که تهران با جایپایی معادل 3/79 هکتار برای هر فرد در واقع 1/91 هکتار برای هر فرد بار وارده بر محیط پشتیبانش یعنی ایران وارد می کند و از متوسط جهانی نیز 2/39 هکتار بزرگتر است و این بدان مفهوم است که هر فرد تهرانی دارد بیش از 2/5 برابر بیشتر ازسهم خود از توان اکولوژیک و ظرفیت زیستی محیط استفاده با بهتر بگوییم سوء استفاده میکند. و به این دلیل که تهران خود تولید کننده نیست ساکنان کلانشهر تهران بیشترین فشار را بر منطقه پشتیبان خود یعنی ایران در رابطه با مصرف کالا و خدمات دارند. اگر شیوه تولید و مصرف ایرانیان نیز به همین صورت ادامه یابد ما برای ادامه حیات به فضایی سه برابر ایران کنونی نیازمندیم.

مورد مطالعه

کرج بزرگ که از پیوستن محدودههای سه شهرداری کرج، مهرشهر و رجاییشهر و افزودن مناطق فردیس و میانجاده به آن شکل گرفته، پس از تهران سریعترین آهنگ رشد را در استان داشته و حتی باعث به وجود آمدن کانونهای جمعیتی متعددی در حوزه استحفاظی خود، مانند کمالشهر، ماهدشت، محمد شهر و مشکین دشت شده است، تا جایی که امروزه میتوان آن را کلانشهری بزرگ با جمعیتی بیش از یک میلیون و ششصد هزار نفر و وسعتی فراتر از 170 کیلومترمربع تصویر کرد. عوامل مساعدی را که زمینهساز رشد شتابان شهر کرج بودهاند میتوان به صورت زیر برشمرد:

-    فاصلهای نزدیک - کمتر از 40 کیلومتر - از مرکز سیاسی و اقتصادی کشور تهران.

-    کیفیت نسبتاً مناسب و تعداد راههای ارتباطی - آزادراه و دو راه اصلی جاده مخصوص و جاده قدیم کرج، متروی تهران کرج و راهآهن - .

-    موقعیت مکانی بر سر راههای ارتباطی مهم کشور با شمال و غرب.

-    شکلگیری مهمترین قطب صنعتی - و در نتیجه اشتغال - در امتداد محور تهران کرج قزوین.

-    وضعیت اقلیمی و توپوگرافی مطلوب.

-    قیمتهای بالنسبه پایینتر املاک و اجاره نسبت به شهر تهران.

شهر کرج در کوهپایه البرز مرکزی استقرار یافته و شیب عمومی آن از شمال به جنوب است. شیب ارتفاعات شمال شرقی در بخش شرقی جاده چالوس نیز از شرق به غرب است. بارزترین ناهمواری موضعی در کرج تپهمرادآب است که در شمال شرقی شهر قرار دارد. مهمترین سطوح سبز و یکپارچه شهر در امتداد رودخانه کرج، باغهای فرمانداری، باغ سیب مهرشهر و باغهای جنوبی مهرشهر و فردیس قرار دارد. همچنین شاخههای زیادی از رودخانه کرج جدا شده و به صورت نهرها و مسیلهای فصلی در بخشهای مختلف شهر جاری میشوند.