بخشی از مقاله
چکیده
کشاورزی با داشتن 14 درصد سهم از تولید ناخالص داخلی در ایران محور اقتصاد روستایی است و دوام و پایداری جوامع روستایی در گرو پایداری کشاورزی میباشد. بر همین اساس است که ارزیابی پایداری کشاورزی به منظور شناخت شکافهای موجود و عوامل تهدید کننده ثبات و دوام آن بخش مهم و لاینفکی از برنامههای توسعه روستایی میباشند، و مطالعات متعددی برای ارزیابی پایداری در بوم نظامهای مختلف در کشور در سالهای اخیر صورت گرفته است.
که در مطالعه حاضر به منظور بازنمایی وضعیت کلان پایداری کشاورزی کشور، از طریق شاخص های اکولوژیک بکار گرفته شده در نتایج این مطالعات اقدام شد. در این رابطه 24 مطالعه بررسی و وضعیت پایداری کشور در گروه معیارهای اکولوژیک شامل شرایط مدیریت اکوسیستمی، عوامل زیستی، سلامت خاک و عوامل هیدرولوژیکی تبیین گردید. در این رابطه نتایج بیانگر پایداری متوسط در مورد شاخصهای مرتبط با تنوع زیستی - %67 - و سلامت خاک - %50 - ، است در حالی که در مورد شاخصهای مرتبط با شرایط مدیریت اکوسیستمی - %43 - و عوامل هیدرولوژیکی - %89 - ، وضعیت ناپایداری برقرار است.
-1 مقدمه
هر چند وقوع انقلاب سبز در دههی 1980 مانع از تحقق نظریه مالتوس گردید ولی بروز اثرات زیست محیطی این تحول نظیر از دست رفتن منابع تولید مانند آب و خاک، و وابستگی روزافزون به نهادها و انرژیهای بیرونی و همچنین وجود بیش از یک میلیارد نفر گرسنه سبب شده است که دستاوردهای آن با انتقاد مواجه شود
انتقادات مطرح شده دلالت بر اثراتی دارد که ناپایداری اکوسیستمها را از بعد درونی و همچنین اثرات بیرونی نظیر ناامنی غذایی مطرح میکنند. در بعد درونی این موضوع با انجام مطالعات گسترده در باب ارزیابی وضعیت پایداری کشاورزی در سراسر جهان، عینیت یافته است. به طوری که با استناد به نتایج این مطالعات برای رفع چالشهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی برنامهریزی میگردد.
با توجه به چنین کارکردی، ارزیابی پایداری اکوسیستمهای کشاورزی یکی از موضوعات مهم در برنامهریزیها برای ارتقای پایداری می-باشد، و در همین زمینه مطالعه ابعاد، روشها، شاخصها، و مدلهای سنجش دستمایه محققان مختلف قرار گرفته است. در ایران نیز با وجود مطالعات متعددی در بخشهای مختلف کشور در قالب پروژههای دانشگاهی ، تاکنون مطالعهای جامع در رابطه با وضعیت پایداری بوم نظامهای کشاورزی کشور به عمل نیامده است. لذا جمع بندی و فراتحلیل نتایج آنها میتواند تا حدودی به پر کردن این خلاء کمک نماید.
در رابطه با رهیافتهای ارزیابی پایداری، نس و همکاران - Ness et al., 2007 - ضمن برشمردن بیش از 30 تکنیک، اندازهگیری پایداری را در سه گروه شامل ابزارهای مبتنی بر شاخص، ابزارهای مبتنی بر تولید و ابزارهای تلفیقی طبقه بندی کرده است و در زمینه کشاورزی نیز، راهو و راجرس - Rao and Rogers, 2006 - رهیافتهای ارزیابی پایدار را در سه گروه؛ رهیافتهای مبتنی براکوسیستمهای زارعی، بهرهوری کل عوامل تولید و ارزیابی پایداری در سطح مزرعه طبقه بندی کردهاند
. آنها همچنین سطح ارزیابی را از سطح بوم نظام و در رابطه با یک محصول تا سطح مزرعه، روستا، منطقه، کشور و جهانی متغیر طیفبندی نمودهاند. در رابطه با شاخصهای ارزیابی پایداری در کشاورزی علیرغم ارائه و توسعه دستهبندیهای مختلف، دستهبندی سه گانه شامل شاخصهای اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی عمومیت بیشتری دارد که بر اساس آن در بعد اقتصادی شاخصهایی نظیر بهره وری کل عوامل تولید، سودآوری، اشتغال، در بعد اکولوژیکی شاخصهای سلامت خاک، عوامل هیدولوژیکی، عوامل زیستی و شرایط اکوسیستمی و در بعد اجتماعی شاخصهای برابری یا عدالت، سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی قرار می گیرند
در رابطه با اندازهگیری شاخصها نیز سه موضوع در مطالعات ارزیابی پایداری قابل توجه هستند: نخست؛ روش و ابزار جمع آوری اطلاعات، دوم؛ روش و مبنای قضاوت در مورد سطح پایداری و سوم؛ نحوه محاسبه پایداری .
اطلاعات معمولاً یا از منابع دست دوم و به صورت سریهای زمانی و یا طی مصاحبه و با استفاده از روشهای مشارکتی و یا ابزار پرسشنامه بدست میآید. و در هنگام قضاوت دادههای بدست آمده یا با یک شاخص مبنا و استاندارد مقایسه میشود و یا دادههای دو محل با هم مقایسه می-شوند. و بالاخره در رابطه با نحوه محاسبه در مطالعات کیفی و مشارکتی دادهها توصیفی هستند و وضعیت پایداری با استفاده از عبارات و جملات تبیین میشود. در حالی که در مطالعات کمی، دادهها معمولاً در مقیاسهای اسمی، فاصلهای و ترتیبی برآورد میشوند و بعد از جمعآوری دادهها، فرایند نرمالسازی، وزن دهی و جمع کردن مقادیر برای تعیین وضعیت پایداری بر روی آنها صورت می گیرد
-2 روش شناسی تحقیق
نظر به اینکه هدف تحقیق حاضر، تبیین وضعیت پایداری کشاورزی در ایران از طریق تلفیق و ادغام نتایج پژوهشهای مختلف و نامتجانس در حوزه پژوهشی ارزیابی پایداری کشاورزی بود، از روش فراتحلیل تلفیقی استفاده گردید
واحد تجزیه و تحلیل در این بررسی 24 مورد از مطالعات صورت گرفته در زمینه ارزیابی پایداری کشاورزی بودند. همانگونه که دادههای جدول - 1 - نشان میدهد از این 24 مورد، 6 مورد در سطح اگرواکوسیستم، 16 مورد در سطح بوم نظام زراعی، یک مورد در سطح بوم نظام دامپروری و یک مورد در سطح بوم نظام مرتع به ارزیابی شاخصهای پایداری کشاورزی پرداخته بودند. که در این تحقیق طی مراحل زیر نتایج آن واکاوی شد:
-3 شناسائی منابع و ارزشیابی نتایج پژوهشها
در این مرحله که نتایج آن در جدول - 1 - نیز آمده است، مطالعات صورت گرفته در رابطه با ارزیابی پایداری کشاورزی از طریق جستجوی اینترنتی و همچنین مراجعه به کتابخانههای مرجع دانشگاهی و عمومی شناسایی و از آنها یاداشت برداری گردید. که بر اساس بررسیهای صورت گرفته بالغ بر 24 مطالعه در کشور انجام شده است که حوزه جغرافیایی اجرای آنها پراکنده بودند به طوری که مناطق تحت بررسی از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق را پوشش دادهاند. همچنین سطح تحلیل از بوم نظام زراعی و بوم نظام دامی تا سطح اکوسیستم متغیر بودند.
بررسی اولیه مطالعات همچنین نشان داد اندازهگیری پایداری بر اساس ابزارهای مبتنی بر شاخص هستند که در 2 مورد از مطالعات تنها به بررسی یک شاخص - تنوع زیستی - ؛ در 6 مورد به بررسی شاخصهای اکولوژیک؛ در دو مورد به بررسی شاخصهای تلفیقی ذهنی؛ در 10 مورد به بررسی شاخصهای تلفیقی و در 4 مورد به بررسی شاخصهای تلفیقی با آنالیز انرژی برای ارزیابی پایداری پرداخته شده بود. در میان شاخصهای مختلف بررسی شده تمام شاخصها و تعداد مطالعاتی که هر یک از شاخصها را بررسی کردهاند در جداول ذکر ولی به دلیل عدم ذکر وضعیت تک تک شاخصها در برخی از مطالعات و اظهار نظر کلی، مقایسه برخی از شاخصها در بوم نظامهای مختلف امکان پذیر نبود لذا از مقایسه آنان صرف نظر شد.
